Koncepcja behawiorystyczna

Twórcy: Iwan Pawłow, John Watson, Burrhus F. Skinner i Jerzy Konorski.

Teoria ta ma charakter kumulatywny i deterministyczny. Ważne dla badacza są, podlegające opisowi eksperymentalnemu, obiektywne i mierzalne fakty fizyczne (bodźce, reakcje, warunki). Szczególny nacisk położony jest na proces uczenia się (warunkowanie).

Dwa postulaty Watsona:

1) przyjąć obiektywne standardy badań;

2) przedmiotem badań uczynić to, co można zmierzyć: siłę popędu, rodzaj reakcji i liczbę powtórzeń (prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji), siłę wzmocnienia.

Reakcja na bodziec uruchamia popęd (podejście obiektywne - metoda behawiorystyczna nie zajmuje się ewentualną świadomością czy nieświadomością zachowań), który podtrzymuje wzmocnienie.

Koncepcja czarnej skrzynki - procesy zachodzące miedzy reakcją na bodziec a wzmocnieniem nie podlegają obserwacji.

Skinner - zachowanie człowieka jest odwzorowaniem struktury i dynamiki środowiska. Człowiek jest reaktywny, środowisko aktywne. Ważne są cechy sytuacji, a nie osobowości, bo to ona wywołuje popęd. Główną rolę w kształtowaniu, modyfikowaniu zachowania grają wzmocnienia, zwłaszcza pozytywne. Wielokrotne powtarzanie zachowań wzmacnianych pozytywnie tworzy nawyk; nawyki opisują osobowość człowieka.

Behawioryzm nie wyklucza istnienia świadomości. Koncepcja ta wpłynęła na rozwój metodologii badań psychologicznych.

Wg behawioryzmu człowiek jest jednostką podporządkowaną warunkom sytuacji.

Koncepcja humanistyczna

Powstała niejako w opozycji do behawioryzmu. Zdaniem Carla Rogersa, twórcy, w psychologii nie ma wiedzy wolnej od podmiotowości, gdyż zawsze jedna ze stron układu badawczego (badacz - badany) wnosi swoje doświadczenia, modyfikujące wynik badań. Proces badawczy jest procesem komunikowania się; koncentracja uwagi na relacji nadawca - komunikat - odbiorca. Koncentracja na tym, co tu i teraz.

Podstawowe postulaty:

- upodmiotowienie sytuacji badawczej,

- dialog z badanym, nie manipulacja,

- komunikacja niezbędna w kontakcie z badanym i z odbiorcą,

- łączenie teorii psychologicznej z praktyką,

- uwzględnienie perspektywy badanego,

- wykorzystanie empatii, jako kanału komunikacyjnego.

Koncepcja humanistyczna odrzuca behawiorystyczną ideę zewnętrznej sterowności człowieka, przyjmując ideę wewnętrznej sterowności. Człowiek dąży do samoaktualizacji (wewnętrzne kryterium oceny zachowania) i akceptacji (kryterium zewnętrzne). W miarę rozwoju, między tymi kryteriami pojawiają się sprzeczności. Dysponuje do tego takimi narzędziami jak intuicja. Wewnętrzne kryterium określa, czy zachowanie sprzyja rozwojowi; zewnętrzne - czy sprzyja akceptacji otoczenia. Poleganie na kryterium zewnętrznym może być destruktywne i hamować rozwój. Jednostka sterowana wewnętrznie jest podmiotem.

Abraham Maslow - współtwórca koncepcji humanistycznej, autor teorii potrzeb (piramida Maslowa) i teorii samoaktualizacji. Samoaktualizacja, czyli proces stawania się tym, kim się jest; dążenie do wewnętrznej spójności, jedności.

Koncepcja psychoanalityczna

Przedmiotem poznania są stany psychiczne, treści ludzkiej świadomości, będące podstawowym wyznacznikiem ludzkiej aktywności.

Narzędziem poznania jest analiza własnych stanów psychicznych (introspekcja).

Wg Sigmunda Freuda, austriackiego lekarza i twórcy psychoanalizy: "istotne czynniki regulujące zachowanie mają charakter popędowy, afektywny, instynktowny, są więc biologicznie ukształtowanymi, gotowymi strukturami uruchamiającymi określone działania".

Podstawowe założenie psychoanalizy dotyczy relacji między świadomością i zachowaniem człowieka: motywy ludzkich zachowań (popędy) leżą poza świadomością.

Freud wyróżnił kilka faz rozwojowych (kryterium - fiksacja na jednej części ciała):

1) oralna (usta)

2) analna (narządy wydalania)

3) falliczna (narządy płciowe)

4) genitalna (oznaczająca dojrzałość psychofizyczną).

Zdaniem Freuda popęd jest stały, realizowany przez kontakty z obiektami z zewnętrznymi - zmienia się sposób realizacji (zależy od aktualnej fazy rozwoju).

Możliwe jest wystąpienie zaburzeń w rozwoju, przejawiających się fiksacją na jednej z faz.

Libido, czyli nieświadomy popęd seksualny, rozumiany jako pozytywne doświadczenie z własnym i cudzym ciałem jest podstawowym regulatorem ludzkiego zachowania.

Kateksja jest specyficzną funkcją obiektów redukujących napięcie związane z aktywnością libido

Osobowość jest strukturą złożoną; składa się z trzech niezależnych instancji, pełniących funkcje regulacyjne

1) id - podstawowa, nieświadoma struktura; źródło energii; rządzi nim zasada przyjemności,

2) ego - koordynuje kontakty ze światem rzeczywistym; rządzi nim zasada realności (funkcjonalności); ośrodek kontrolny i decyzyjny; stoi w opozycji do id,

3) superego - system wewnętrznych reguł postępowania i norm moralnych, rządzi nim zasada moralności (słuszności); przejawy: nasze sumienie i Ja idealne; ośrodek samokontroli, powściąga impulsywne id; 

Te trzy struktury są antagonistyczne wobec siebie, jednak potrafią współdziałać i koordynować współpracę. Ewentualne konflikty są skutkiem np. zablokowania realizacji popędów przez superego (odczuwamy lęk, depresję) albo realizacji popędów wbrew sumieniu (odczuwamy poczucie winy). Aby zredukować wywołane konfliktem nieprzyjemne napięcie uruchamiamy różnorodne mechanizmy obronne (wyparcie, racjonalizacja).

Carl G. Jung, bliski współpracownik Freuda, zakwestionował dwie tezy klasycznej psychoanalizy:

1) tezę traktującą seksualność jako główny mechanizm zachowania,

2) tezę opisującą mechanizm zachowania jako instynktowny i reaktywny,

ale akceptował założenie o nieświadomych procesach leżących u podstaw zachowania.

Jung wyróżnił oprócz nieświadomości osobowej (treści wyparte), nieświadomość zbiorową, dziedziczną pamięć gatunku zbudowaną z archetypów.

Dla Junga istniały zarówno zachowania reaktywne, popędowe, jak i celowe, związane z realizacją pewnych dążeń, planów.

Kolejnym reformatorem myśli Freuda był Alfred Adler.

On także porzucił ideę wszechwładnej seksualności; wyróżnił dwa główne mechanizmy, napędzające ludzką aktywność: dążenie do mocy i mechanizm kompensowania poczucia niższości

Dla Adler najbardziej wartościowe były społeczne motywy zachowania. Jednak, w przeciwieństwie do Freuda, kładł nacisk na niepowtarzalność osobowości jednostki, struktury jej motywów; istotną rolę w jego teorii odegrały ideały i wyobrażenia przyszłości.

Cofer i Appley (1972), amerykańscy psychologowie, dokonali cennego spostrzeżenia, że teoria Freuda była deterministyczna, a koncepcje Adlera i Junga - teleologiczne.