Gospodarka nakazowa

Można wyróżnić kilka systemów gospodarczych funkcjonujących na świecie - między innymi gospodarkę nakazową i gospodarkę wolnorynkową.

Gospodarka nakazowa charakteryzuje się tym, że cała gospodarka jest regulowana przez państwo za pomocą dyrektyw. Wszystkie podmioty gospodarcze działają w oparciu o plany realizowane przez ograny władzy centralnej.

Historia gospodarki nakazowej:

Za pierwowzór takiej gospodarki można uznać państwo Niemieckie w okresie I Wojny Światowej, kiedy to państwo decydowało o produkcji i wykorzystaniu zasobów gospodarczych przede wszystkim na produkcję zbrojeniową. Kierowano także rynkiem pracy, zaopatrzeniem w surowce, sterowano także handlem zagranicznym. Dominowała z znacznym stopniu własność państwowa.

W pełni rozwinięta gospodarka nakazowa na świecie funkcjonowała w dwóch formach: formie komunistycznej oraz formie faszystowskiej. Komunistyczną gospodarkę nakazową nazywa się także gospodarką centralnie - planowaną albo nakazowo - rozdzielczą). Z klei wersja faszystowska gospodarki nakazowej nazywana jest inaczej gospodarką dyrektywną lub korporacyjną.

Komunistyczna gospodarka nakazowa kształtowała się począwszy od 1917 roku w sowieckiej Rosji (późniejszym ZSRR). Nie ominęła ona także innych państw - od 1921 roku Mongoli, po II Wojnie Światowej funkcjonowała także w Albanii, Bułgarii, Jugosławii, Polsce, Rumunii i na Węgrzech, Czechosłowacji i późniejszym NRD. Jeśli chodzi o Azję, to w latach pięćdziesiątych, a czasami jeszcze wcześniej, zawitała do Korei Północnej, Chin, Wietnamu, Kuby, Jemenu, Kambodży i innych, także afrykańskich państw (Etiopia, Mozambik). Także w innych krajach, za panowania pewnych władców, próbowano wprowadzić chociaż elementy komunistycznej gospodarki nakazowej. Działo się tak w Afganistanie, Algierii, Egipcie, Birmie czy Gwinei.

Z kolei faszystowska wersja gospodarki nakazowej zaczęła formować się kilka lat później, bo we Włoszech od 1922 roku, a w Niemczech od 1933 roku. Elementy tej wersji gospodarki nakazowej wystąpiły także w innych państwach europejskich, takiej jak Hiszpania czy Portugalia. Poza kontynentem europejskim gospodarka ta występowała w Japonii, Brazylii, Argentynie.

Obie wersje gospodarki nakazowej były wprowadzane w warunkach monopolistycznej dyktatury politycznej. Widać było tam tendencje totalitarne.

Podstawy ideologiczne gospodarki nakazowej i gospodarka komunistyczna:

Baza ideologiczną w komunistycznej gospodarce nakazowej była ideologia Marksa i Engelsa. Kładli oni nacisk na konieczność zlikwidowania własności prywatnej, mechanizmy rynkowego i pieniądza, a zorganizowanie całej gospodarki na wzór jedne wielkiej fabryki zarządzanej przez najwyższe władze. Była to koncepcja w pełni akceptowana przez bolszewików, którzy przejęli władzę w Rosji w 1917 roku. Oczywiście nie dało się wprowadził czystego, idealnego systemu nakazowego, musiał być on zmieniony pod wpływem licznych czynników zewnętrznych. Pierwszą wersją tego modelu gospodarki była sowiecka gospodarka w okresie wojennym (1918 - 1921). Ukształtował się on ostatecznie w okresie tzw. socjalistycznej industrializacji, czyli na początku lat trzydziestych XX wieku. Cechami charakterystycznymi dla tej postaci gospodarki nakazowej, była dominacja własności państwowej nad własnością prywatną (liczne procesy nacjonalizacji), centralne planowanie procesów gospodarczych, silna hierarchizacja struktury podmiotowej, eliminacja (czy raczej marginalizacja) procesów rynkowych czy bierne wykorzystywanie pieniądza.

Taki model gospodarki nakazowej został przyjęty przez państwa byłego bloku komunistycznego po II Wojnie Światowej. Polska gospodarka miała jedną, bardzo ważną cechę odróżniającą naszą gospodarkę od innych w bloku komunistycznym. Mianowicie już od 1956 roku zaniechano u nas kolektywizacji rolnictwa. Zostało więc ono w większości w rękach prywatnych (bardzo rozdrobnione).

Transformacja:

Oczywiste jest, że taka gospodarka sprzyjała marnotrawstwu i biedzie, dlatego nasilało się niezadowolenie społeczne. Z tego powodu już od połowy lat pięćdziesiątych podejmowano różnorodne próby modyfikacji i reform gospodarki. Jednak inicjatywy te były niekonsekwentne, dlatego nie prowadziły do znaczącej poprawy sytuacji. Z tego powodu począwszy od 1956 roku zaniechano bardzo restrykcyjnego podziału na klasy, co było przecież jednym z podstawowych założeń modelu gospodarki. Największych zmian dokonano na Węgrzech, które od 1968 roku uważane były za obraz skutecznego połączenia gospodarki nakazowej z gospodarką wolnorynkową. Jednak niewielkie zmiany i odstępstwa od rygorystycznych rozwiązań systemu nie zdołały zapobiec, także w tym kraju, obniżeniu się poziomu rozwoju państw. Początkowy sukces tego typu gospodarki (w postaci szybkiego nominalnego poziomu rozwoju) spowodowany był silną koncentracją czynników produkcji. Jednak stopniowo, w miarę wyczerpywania się rezerw tych czynników pojawił się mechanizm tzw. gospodarki niedoboru (J. Kornai). Stan ten charakteryzuje się nadmiernym stopniem etatyzacji i centralizacji władzy, dużą uznaniowością przydzielanych środków, występowaniem dużych napięć w toku realizacji wyznaczonych planów. Wszystko to prowadzi do selektywnego i dysproporcjonalnego rozwoju, nieracjonalnej alokacji środków. Skutkuje to zacofaniem technologicznym i niskim stopniem innowacyjności rozwiązań i spadkiem wydajności pracy. Wysoki stopień materiałochłonności i niedrożność kanałów dystrybucji sprzyjają powstawaniu tzw. rynku producenta i rozwoju szarej strefy. Doprowadziło to do poważnych kryzysów pod koniec lat osiemdziesiątych i załamania się tego systemu gospodarki. Najważniejszymi problemami, z którymi gospodarka nakazowa nie umiała sobie poradzić, był brak surowców i problemy z czynnikami produkcji. Określa się to jako tzw. pułapkę zadłużenia, która prowadzi do silnej inflacji i spadku stopy życiowej społeczeństwa.

Doprowadziło to do załamania się gospodarek krajów obozu politycznego i przyczyniło się do wkroczenia na drogę transformacji w kierunku gospodarki kapitalistycznej.

Znacznie trudniejsza była i jest transformacja krajów pozaeuropejskich, głównie ze względu na konflikty zbrojne i uwikłania polityczne. Dlatego po pierwszych kryzysach powracano do modelu komunistycznej gospodarki nakazowej z początkowego okresu, czyli analogicznego do sowieckiego komunizmu wojennego. Wszelkie zmiany utrudnione były dodatkowo przez ogromne zacofanie gospodarcze i cywilizacyjne. Spowodowało to podjęcie próby oparcia całej gospodarki o sektor rolniczy. Pierwszym etapem była kolektywizacja całego rolnictwa. Zrodziła się koncepcja tzw. komunizmu agrarnego (np. maoizm, ideologia Czerwonych Khmerów). Ostatecznie komunistyczne państwa pozaeuropejskie zdecydowały się rozwijać rolnictwo i wspierać impulsy pro-industrialnego rozwoju. Jednak koszty inwestycyjne ponoszone przez te państwa skutkują brakami w innych sektorach gospodarki, co powoduje braki w zaopatrzeniu i zmusza do ograniczenia konsumpcji, podobnie jak to było wcześniej w ZSRR (po II Wojnie Światowej).

Jeśli chodzi o Chiny, to na początku lat osiemdziesiątych podjęły one próbę transformacji w kierunku gospodarki rynkowej. Transformacja ta jest jednak utrudniona z powodu ciągłej dyktatury politycznej. Kilka lat później podobną drogę obrały inne państwa, takie jak Laos czy Wietnam. Większość pozaeuropejskich systemów komunistycznych upadła na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. Do dnia dzisiejszego gospodarka nakazowa w pełni funkcjonuje jedynie w dwóch państwach - w Korei Północnej i na Kubie.

Faszystowska wersja gospodarki nakazowej:

Faszystowska gospodarka nakazowa nie wyrosła na bazie żadnej ideologii społeczno - ekonomicznej. W pełnej wersji występowała jedynie we Włoszech i w Niemczech. Podstawową cechą odróżniającą faszystowski model gospodarki nakazowej od modelu komunistycznego jest zachowana własność prywatna. Widoczna była etatyzacja przemysłu i bankowości, bezpośrednie interwencje państwa, a w Niemczech także aryzacja własności, to znaczy konfiskata mienia Żydów. W wyniku tego państwowe nakazy w faszystowskiej gospodarce nakazowej kierowany były głównie do sektora prywatnego. Nie zostały także stworzone specjalne systemy centralnego planowania i zarządzania, które miałyby charakter nakazowo - rozdzielczy. Widoczne były jedynie niewielkie elementy takiego systemu, w postaci np. czteroletnich planów gospodarczych od 1936 roku w Niemczech, a dwa lata wcześniej we Włoszech.

Istotą faszystowskiego systemu nakazowego było sprawowanie przez państwo władzy nad gospodarką za pomocą silnie zhierarchizowanych struktur organizacyjnych. Przyjmowały one zwykle miano korporacji (korporacjonizm). Tego elementu nie spotyka się w komunistycznej gospodarce nakazowej. Polegało to na przymusowym jednoczeniu pracodawców prywatnych i pracowników. Takie korporacje w pełni podlegały władzom centralnym i w ten sposób stanowiły narzędzie umożliwiające realizację ekonomicznych i społecznych celów polityki państwa.

We Włoszech i Niemczech, za pomocą dyrektyw regulacji podlegały takie elementy gospodarki, jak alokacja surowców, wielkość i struktura zatrudnienia, poziom cen, handel zagraniczny, przepływ dewiz. Odgórnie także regulowano poziom i zakres inwestycji, poziom płac, czas pracy. Reglamentacji podlegała między innymi sprzedaż artykułów rolnych. W Niemczech poza tym wyłączono z obrotu dobra ziemskie.

Konsekwencją takich działań było wyparcie konkurencji i znaczne ograniczenie mechanizmu rynkowego. Celem takie polityki była ekspansja inwestycyjna, w szczególności w sektorze militarnym i infrastrukturze. Miało to doprowadzić do autarkii gospodarczej, czyli całkowitej niezależności ekonomicznej.

Upadek gospodarek nakazowych we Włoszech i Niemczech nastąpił w wyniku II Wojny Światowej, jednak już wcześniej obserwowano niepokojące zmiany i napięcia spowodowane nadmierną ingerencją państwa w procesy gospodarcze.