Zagadnienie charakteru prawnego i struktury Unii Europejskiej wymaga uwzględnienia w jaki sposób definiuje się organizację międzynarodową oraz spojrzenia na strukturę tworzonego przez nią prawa.

Pojęcie organizacji międzynarodowej może można zdefiniować jako zrzeszenie państw i innych podmiotów prawa międzynarodowego osób prawnych lub osób fizycznych z odmiennych państw, które podejmują się utworzenia takiej organizacji w celu wykonywania zadań przewidzianych w akcie stanowiącym podstawę do ich działania.

W dziedzinie prawa międzynarodowego istnieje wiele podziałów organizacji międzynarodowych, z których najistotniejsze znaczenie ma podział na następujące dwie kategorie organizacji międzynarodowych:

* Międzyrządowe organizacje międzypaństwowe - zrzeszające państwa oraz inne podmioty prawa międzynarodowego. Podstawową cechą tego podziału jest fakt iż tego rodzaju organizacje podejmują współprace w oparciu o umowę zawartą przez podmioty mające zrzeszyć się w tej organizacji. Umowa taka określa w szczególności uprawnienia organizacji, jej strukturę organizacyjną oraz stosunki zachodzące między podmiotami członkowskimi. W zależności od woli państw czy tez innych podmiotów umowa taka może kryć się pod różną nazwą - statut, konstytucja, traktatem konstytucyjny, układ podstawowy organizacji.

* Pozarządowe organizacje - zrzeszające podmioty prawa krajowego ( są to wtedy stowarzyszenia ) i osoby fizyczne z różnych państw. W odróżnieniu do poprzedniego rodzaju organizacji akt prawny na podstawie którego działa taka organizacja nie powstaje w drodze umowy międzynarodowej. Statut takiej organizacji nie jest umową a jedynie aktem regulującym sposób działania organizacji.

Unię Europejską i Wspólnoty Europejskie należy rozważać wedle kryteriów organizacji międzypaństwowej, ponieważ należą do nich, państwa, a uregulowanie podstaw działania tych organizacji stanowią umowy międzynarodowe. Następna kwestią która ma niezmiernie istotne znaczenie jest wyjaśnienie pojęcia prawa organizacji międzynarodowej a także zagadnienia podmiotowości prawno międzynarodowe.

1. Prawo organizacji międzynarodowej.

Zakres tego pojęcia obejmuje przede wszystkim dwa obszary prawne istniejące w ramach omawianej organizacji międzynarodowej:

  • Prawo pierwotne organizacji: jest to prawo obejmujące postanowienia umowy międzynarodowej dające podstawę do powstania i działania określonej organizacji a także postanowienia wszelkich porozumień zmieniających tą umowę. Umowę międzynarodową ustanawiającą daną organizację i wszelkie porozumienia zmieniające taką umowę; ten obszar prawny organizacji jest określany terminem prawa pierwotnego organizacji
  • Prawo stanowione organizacji: jest to z kolei obszar prawa ustanowionego przez organizację. O zakresie tego pojęcia decyduje przede wszystkim umowa będąca podstawą do działania dla organizacji ponieważ w tymże akcie członkowie decydują jakie decyzje podejmowane przez organizację będą miły moc norm obowiązujących. W obszarze prawo stanowionego przez organizację można wyróżnić dalsze szczegółowe kategorie:
  1. Prawo wewnętrzne organizacji: to prawo regulujące funkcjonowania organizacji m.in. jej instytucji, organów. Podejmowanie decyzji przez organizację w tym zakresie jest uzasadnione uprawnieniem organizacji do regulowania własnych spraw wewnętrznych ( jest to tzw. kompetencja pro foro interno)
  2. Prawo pochodne (wtórne) organizacji: jest to prawo, odnoszące się do państw członkowskich organizacji i ma moc wiążącą te państwa. W zakresie obowiązywania prawa pochodnego państwa można wyróżnić dwie formy obowiązywania tego prawa. Mianowicie prawo wtórne może być skierowane do państw członkowskich a także można wyróżnić takie decyzje organizacji które obowiązują bezpośrednio w wewnętrznym porządku prawnym danego państwa członkowskiego. W tym drugim przypadku może dojść do kolizji obowiązywania przepisów danego państwa członkowskiego z przepisami prawa pochodnego organizacji. W takiej sytuacji normy wynikające z prawa pochodnego mają pierwszeństwo obowiązywania przed normami prawa wewnętrznego określonego państwa.

2. Podmiotowość prawna organizacji międzynarodowej.

Wedle ogólnej definicji podmiotem danego systemu prawa jest ten, komu przysługują wynikające z tego systemu prawa i obowiązki. Po II wojnie światowej utrwaliło się stanowisko, że organizację międzypaństwowe mogą mieć podmiotowość prawnomiędzynarodową. Podmiotowość prawna organizacji międzynarodowej może być rozumiana w dwojaki sposób. Podmiotowość prawnomiędzynarodowa organizacji może wynikać z umowy międzynarodowej zawartej przez państwa członkowskie. W tym ujęciu podmiotowość organizacji jest formułowana jako podmiotowość prawomiedzynarodowa pochodna. Organizacje międzynarodowe mogą także być uznane za podmioty prawa międzynarodowego w rozumieniu prawa krajowego. Zazwyczaj określenie w jakim stopniu określonej organizacji państwa członkowskie przyznają podmiotowość międzynarodową wynika z postanowień zawartych w umowie ustanawiającej ową organizację. Odnośnie Unii Europejskiej można jeszcze poruszyć jeszcze jeden aspekt dotyczący tej organizacji - ponadnarodowość. Mianowicie UE jest także organizacją ponadnarodową. Taki przymiot wynika ze skali rozwoju tej organizacji. W związku z szerokim zakresem i rozrostem jej kompetencji doszło do wytworzenia w ramach tej organizacji samodzielnego, autonomicznego porządku prawnego odmiennego zarówno od prawa międzynarodowego jak i prawa krajowego państw członkowskich. Ten autonomiczny porządek prawny jest wynikiem rozrostu prawa pochodnego, stosowanego bezpośrednio w krajowym porządku prawnym państw członkowskich i mającego nawet pierwszeństwo w z zakresie obowiązywania przed normami tego prawa.

Struktura i prawo Unii Europejskiej

Struktura Unii Europejskiej jest bardzo złożona, wpływa na to odmienny charakter prawny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej ponadto zróżnicowane są sposoby prawne współpracy państw członkowskich w ramach WE i UE. Prawo Unii Europejskiej może być uznane jednak za zwarty system. W takim spojrzeniu prawo UE można podzielić na dwa podstawowe działy:

1. Prawo pierwotne UE, które obejmuje przede wszystkim traktaty ustanawiające UE i WE i jednocześnie dotyczy zagadnień prawnych z dwóch obszarów:

- I FILARU: prawa pierwotnego Unii Europejskiej, które z kolei zawiera regulacje traktatów ustanawiających Wspólnoty Europejskie i odpowiednie regulacje Traktatów ustanawiających Unię Europejską.

- II i III FILARU, do których zakresu wchodzą odpowiednie postanowienia Traktatów ustanawiających Unię Europejską

Dla obu tych obszarów istnieją wspólne zasady łączące je a zawarte w tzw. Dachu UE oraz w tzw. Fundamencie Unii Europejskiej.

2. Prawo stanowione w UE, do którego zakresu zalicza się wszystkie akty prawne przyjmowane w Unii Europejskiej, z tym że należy wyróżnić je przede wszystkim na akty składające się na:

* Prawo wewnętrzne Unii Europejskiej (tzw. pro foro interno)

* Prawo stanowione w Unii Europejskiej ( które odnosi się do państw członkowskich, bądź obowiązuje bezpośrednio w sferze wewnętrznej tych państw-pro foro externo) i dotyczy następujących zakresów:

- prawa stanowionego w I filarze jest to z kolei tzw. wspólnotowe prawo pochodne, które ma najważniejsze znaczenie dla stanowionego prawa w Unii Europejskiej, do którego mają zastosowanie zasady pierwszeństwa wobec prawa krajowego i skutku bezpośredniego; podstawowe rodzaje aktów to - rozporządzenia, dyrektywy, decyzje. Ponadto do tego zakresu zlicza się prawo jakie powstaje na mocy orzecznictwa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, które to również może wywierać bezpośredni skutek w krajowym porządku prawnym.

- prawa stanowione II i III filaru: jest to obszar, który rozwija się w niezwykle szybkim tempie jednak ma oparcie nie w regulacjach wspólnotowych lecz w prawie międzynarodowym.

II filar to przede wszystkim następujące akty- wspólne strategie, działania, stanowiska.

III filar to przede wszystkim następujące akty - wspólne stanowiska, decyzje ramowe, decyzje.

Te dwa zakresy prawa stanowionego w Unii Europejskiej są połączone przez regulacje Traktatów ustanawiających Unię Europejską, które to dotyczą wymogu spójności, lojalności a ponadto niezbędność respektowania wspólnotowego zasobu prawnego w stanowieniu prawa w II i III filarze.

Na dach Unii składają się następujące podstawowe elementy - wskazanie celów UE, jej konstrukcji instytucjonalnych i aksjologii Unii.

Na pierwszy filar składają się dwie Wspólnoty Europejskie, stanowiące podstawę Unii. Są to dwie niezależne organizacje międzynarodowe aczkolwiek, na podstawie szczegółowych umów organizacje są w pewien sposób połączone ponieważ mają wspólne instytucje. Pierwsza z nich - Europejska Wspólnota Energii Atomowej (EWEA - Euratom) - została utworzona w celu nadzorowania i koordynowania cywilnej energii atomowej. Natomiast Europejska Wspólnota Węgla i Stali to wspólnota chroniąca interesy w zakresie działalności gospodarczej węglem i stalą.

Wspólnota Europejska (WE) - jej priorytetowym celem jest utworzenie wspólnego rynku, drogą ku temu jest odpowiednia polityka opierająca się na czterech swobodach: przepływu towarów, przepływu usług, przepływu kapitału oraz prowadzenie wspólnych polityk.

II filar obejmuje Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa. Do głównych zadań tej polityki jest dążenie do umocnienia tożsamości europejskiej w relacjach międzynarodowych a w szczególności w dziedzinie polityki bezpieczeństwa.

Zakres III filaru to Współpraca Policji i Sądowa w Sprawach Karnych. Na mocy Traktatu Amsterdamskiego część uregulowań pierwotnego III filaru została "uwspólnotowiona", rozszerzono politykę o nowe problemy także Traktat Nicejski wprowadził w tym zakresie pewne modyfikacje. dodano nowe problemy; dalsze, niewielkie zmiany wprowadził TN.

Funkcjonowanie Drugiego i Trzeciego Filaru ma podstawy w prawie międzynarodowym, relacje państw mają zatem charakter współpracy międzynarodowej i nie obowiązuje w tych filarach reżim wspólnotowy.

Fundamentem Unii Europejskiej są cztery traktaty:

I. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS, ang. ECSC), który został podpisany 18 kwietnia 1951 roku w Paryżu, wszedł w życie 23 lipca 1952 roku i utracił moc wiążącą 23 lipca 2002 roku;

II. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG, ang. EEC) został podpisany 25 marca 1957 roku w Rzymie i wszedł w życie 1 stycznia 1958 roku;

  1. Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom) został podpisany w Rzymie wraz z Traktatem ustanawiającym EWG. Te dwa traktaty są często określane mianem Traktatów Rzymskich. Jeśli jednak używany jest termin Traktat Rzymski, sugeruje on tylko Traktat ustanawiający EWG;
  2. Traktat o Unii Europejskiej (UE, ang. EU) został podpisany 7 lutego 1992 roku w Maastricht i wszedł w życie1 listopada 1993 roku.

Pierwsze trzy z tych traktatów dały początek trzem "Wspólnotom Europejskim", tj. systemowi wspólnego podejmowania decyzji w odniesieniu do węgla, stali, energii atomowej i pozostałych głównych sektorów gospodarek państw członkowskich. Instytucje wspólnotowe - powołane w celu zarządzania funkcjonowaniem tego systemu - zostały połączone w 1967 roku prowadząc w ten sposób do utworzenia Komisji i jednej Rady.

Z czasem EWG stopniowo przyjmowała coraz szerszy zakres obowiązków, w tym odpowiedzialność za politykę społeczną, ochrony środowiska i regionalną. W związku z tym że przestała już być wspólnotą czysto gospodarczą, czwarty traktat (z Maastricht) przemianował ją po prostu na Wspólnotę Europejską (WE).

Tym samym traktatem wprowadzono również nowe formy współpracy między rządami państw członkowskich - na przykład w zakresie obronności oraz w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Dodając taką współpracę międzyrządową do istniejącego systemu wspólnotowego, Traktat z Maastricht stworzył w ten sposób nową strukturę o trzech "filarach" i o charakterze zarówno politycznym, jak i gospodarczym. Ta nowa struktura to po prostu Unia Europejska.

Traktaty są podstawą funkcjonowania Unii Europejskiej. Jeśli wymagają weryfikacji lub wprowadzenia zmian, odbywa się to w drodze specjalnej konferencji, w której uczestniczą przedstawiciele rządów krajów członkowskich UE (konferencja międzyrządowa (IGC)).

Traktaty są zmieniane zawsze wtedy, gdy przystępuje nowe państwo członkowskie. Poza tym, średnio co dziesięć lat, traktaty są modyfikowane aby dokonać reformy instytucji UE i dołożyć im nowe obszary odpowiedzialności. Dotychczas dokonano następujących modyfikacji

- Jednolity Akt Europejski (JAE, ang. SEA) został podpisany w lutym 1986 roku i wszedł w życie 1 lipca 1987 roku. Zmodyfikował on Traktat ustanawiający EWG i utorował drogę dla Jednolitego Rynku.

- Traktat Amsterdamski został podpisany 2 października 1997 roku i wszedł w życie 1 maja 1999 roku. Zmienił on Traktat o Unii Europejskiej (TUE) oraz Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (TWE, ang. EC), a także wprowadził numerację artykułów w TUE (zamiast oznaczenia literowego).

- Traktat Nicejski, podpisany 26 lutego 2001 roku, wszedł w życie 1 lutego 2003 roku. Dokonuje on dalszej nowelizacji pozostałych traktatów, usprawniając działanie systemu instytucjonalnego UE tak, by mógł on nadal efektywnie funkcjonować po przyjęciu w 2004 roku nowej grupy państw członkowskich.

Fundament zawiera dwa obszary zagadnień mających podstawowe znaczenie:

- Regulacje dotyczące wzmocnionej współpracy

- Regulacje końcowe Traktatu Unii Europejskiej, wśród których niezwykle istotne znaczenie dla całej UE mają: zmiany traktatów, które stanowiły podstawę dla istnienia Unii Europejskiej i Wspólnot Europejskich oraz dla uzyskania członkostwa UE oraz okresu obowiązywania Traktatu UE.

Wzmocniona współpraca - aktualnie państwa członkowskie UE zauważyły w wzmocnionej współpracy jeden z podstawowych środków wpływania na dynamikę i kierunek rozwoju procesu integracji europejskiej po rozszerzeniu, UE, gdy w związku większą ilością państw członkowskich automatycznie wzrośnie zróżnicowanie ich możliwości politycznych i ekonomicznych.

Procedura określają czynności niezbędne do podjęcia w celu doprowadzenia do zmiany traktatów:

1. Odpowiednią propozycję o zmianę traktatów może przedstawić do Rady Europejskiej rząd poszczególnych z krajów członkowskich lub Komisji Europejskiej.

2. Następnie Rada zasięga opinię Parlamentu Europejskiego i w miarę potrzeby Komisja Europejska zwołuje Konferencję przedstawicieli państw członkowskich

3. P o tej czynności w trakcie Konferencji Międzyrządowej sporządzane są propozycje przez Radę Europejską

4. Po wyrażeniu zgody na taki kształt projektu przez Radę Europejską, projekt jest przedkładany właściwym pracownikom służb prawnych Komisji Europejskiej i Rady aby przygotować finalną wersję projektu traktatu rewizyjnego.

D o tak sporządzonego traktatu składane są podpisy osób reprezentujących wszystkie państwa członkowskie, kolejnym etapem jest poddanie go odpowiedniej procedurze ratyfikacyjnej w tych państwach, tak aby miały zastosowanie w danych porządkach prawnych w oparciu o zasadniczy akt prawny; po tych czynnościach podjętych we wszystkich państwach członkowskich wchodzi w życie.

Nabycie członkostwa w Unii Europejskiej

Państwo ubiegające się o przyjęcie do grona państw Unii Europejskiej musi ubiegać się o przynależność w Unii jako całości, tzn. o członkostwo w Wspólnotach, które zaliczane są do wszystkich trzech filarów. Traktat akcesyjny jest zawierany (a rozmowy akcesyjne odbywane) z państwami członkowskimi UE.

Wystąpienie państwa członkowskiego z Unii Europejskiej i Wspólnot Europejskich

Podstawę do możliwości wystąpienia z Unii Europejskiej należy doszukiwać w ogólnych zasadach międzynarodowego prawa traktatów. Takiej możliwości nie regulują bowiem postanowienia traktatów ustanawiających Unię Europejską i Wspólnoty Europejskie.

Oświadczenie o wystąpieniu obejmuje kilka odmian:

* można dokonać wystąpienia jednego z państw członkowskich w oparciu o uzgodnienia z resztą państw członkowskich

* jednostronne wystąpienie, które jest uzasadniane klauzulą zasadniczych zmian okoliczności, z tym że także w takim razie koniecznością jest zawarcie porozumienia między państwem występującym a pozostałymi państwami członkowskimi w zakresie zagadnień politycznych, przede wszystkim ekonomicznych skutków takiego wystąpienia;

* istnieje także ryzykowna możliwość złożenia oświadczenia o wystąpieniu na ogólnych zasadach wypowiedzenia umowy, a nawet może się sprowadzić do faktycznego, samowolnego wystąpienia państwa z organizacji.

W takim przypadku zachodzą jednak dla państwa występującego negatywne skutki. Takie zachowanie jest bowiem formą popełnienia deliktu międzynarodowego, co oczywiście skutkuje dalece negatywnymi i groźnymi konsekwencjami zarówno politycznymi jak i ekonomicznymi.

W zakresie swobody podejmowania powyższych czynności znacznym ograniczeniem, wynikającym z istoty UE w odesłaniu do wyżej wskazanych możliwości jest fakt iż wystąpienie dotyczy jednoczesnego ustania członkostwa z całego zasobu UE i WE.

Wykluczenie z Unii Europejskiej

Inna możliwością ustania członkostwa w Unii Europejskiej jest wykluczenie jednego z państw członkowskich. Jednakże jest to bardzo trudny sposób do zrealizowania ponieważ wymaga współpracy wszystkich państw członkowskich. Taka ewentualność powstaje w razie "ciężkiego naruszenia" traktatu wielostronnego przez jedno z państw członkowskich, reszta państw członkowskich może w takiej sytuacji zawrzeć porozumienie m.in., co do wygaśnięcia lub zawieszenia traktatu wyłącznie co do państwa dokonującego takiego "ciężkiego naruszenia.

Terytorialny zakres obowiązywania Unii Europejskiej - jego ramy określane są zasadami prawa międzynarodowego. Umowa międzynarodowa ma moc obowiązującą na całym obszarze (zarówno terytorium lądowym jak i powietrznym czy też morskim) państwa kontrahenta umowy, z wyłączeniem przypadków gdy umowa zastrzega w tym zakresie odmienne regulacje. Zmiana terytorialny zakres obowiązywania Unii Europejskiej może zajść w przypadku zmian obszaru terytorialnego jednego z państw członkowskich.

Personalny zakres obowiązywania Unii Europejskiej - w II i III filarze stronami współpracy i jej adresatami są tylko i wyłącznie państwa należące do Unii Europejskiej. Inna sytuacja ma miejsce w I filarze gdyż Wspólnoty Europejskie od początku swój zakres oddziaływania ma odniesienie nie tylko do państw, ale także do jednostek - zarówno osób prawnych jak i fizycznych.

Status języków państw członkowskich.

Języki państw członkowskich mają w Unii Europejskiej trojaki stopień znaczenia:

* Języki autentyczne - są to języki państw - które stronami traktatów ustanawiających Unię Europejską. Języki te są autentyczne w takim rozumieniu, że mają jednakową moc i jednakowe znaczenie przy wykładaniu znaczenia traktatów.

* Języki urzędowe - są to języki ustalane przez Radę, w głosowaniu jednogłośnym. Rozporządzenie Rady ustala, iż językami urzędowymi są języki autentyczne - poza irlandzkim.

* Języki robocze - są to języki stosowane w bieżącej działalności i pracy urzędów UE; są to według wewnętrznych ustaleń - angielski, francuski i niemiecki.

Unię Europejską charakteryzują następujące symbole rozpoznawcze:

- Flaga UE ma kolor granatowy z 12 złotymi gwiazdami. Została ona w 1986r. przejęta od Rady Europy.

- Hymnem UE jest natomiast Oda do radości (IVcz. IX symfonii Beethovena).

- Dzień Europejski to 9 maja.

Podsumowanie - charakter prawny Unii Europejskiej:

Specyfikę Unii Europejskiej jako międzynarodowego "tworu" prawnego nadaje szereg szczegółowych przymiotów. Można do nich zaliczyć m.in.:

* Unia Europejska nie ma podmiotowości prawnej, w Traktatach ustanawiających Unię Europejskiej nie zawarto postanowień ustanawiających Unię Europejską podmiotem prawa międzynarodowego czy też prawa prywatnego

* Brak samodzielnych kompetencji unii Europejskiej

* Brak organów Unii Europejskiej jedynie odnośnie Rady Europejskiej można mówić o organie Unii Europejskiej

* Powołanie do życia Unii Europejskiej nie skutkowało przejęciem Wspólnot przez UE - Wspólnoty są nadal odrębnymi organizacjami międzynarodowymi, które posiadają podmiotowość prawną.

Unia Europejska charakteryzuje się oryginalną strukturą, nie posiadającą podmiotowości prawnej a jednocześnie działającą na podstawie umowy międzynarodowej i znajdującą się w rozwoju.

Można natomiast wskazać kilka negatywnych definicji Unii Europejskiej mianowicie z prawnego punktu widzenia UE nie można uznać do kategorii:

- Federacji (państwa federalnego), ponieważ struktura i podział kompetencji w ramach państwa federalnego ma swoje uregulowanie w konstytucji narodowej, a w przypadku procesu integracji europejskiej podstawa tkwi w umowach międzynarodowych zawieranych bądź przystępujących do nich państw.

- Związku państw (konfederacji), jest to bowiem raczej forma silnej współpracy między państwami, która także ma podstawy w umowie międzynarodowej.