Występowanie agresywnych zachowań u nieletnich to problem nurtujący wielu psychologów, rozpatrujących zarówno jego przyczyny, jak i konsekwencje. Zdecydowany wzrost liczby agresywnych zachowań i nasilające się okrucieństwo młodzieży, jakie obecnie obserwujemy, sprawia, że natychmiastowe wprowadzenie programu zaradczego staje się jak najbardziej konieczne. Nie jest to jednak możliwe bez wcześniejszej analizy czynników generujących stosowanie przemocy przez młodych. Frustracja, kłopoty w domu, poczucie wyobcowania i odrzucenia przez rówieśników i dorosłych, to główne przyczyny problemu.

Przyjrzyjmy się najpierw procesowi wyładowywania agresji. Najczęściej wyładowujemy gniew na przedmiocie czy osobie będącej bezpośrednią przyczyną złości np. dziecko potrącone przez rówieśnika próbuje go uderzyć. Choć lęk przed negatywnymi skutkami agresji, jakie musi ponieść jej sprawca, powoduje, że nie dochodzi do widocznych form użycia przemocy, to gniew nie ustępuje. Mamy wówczas do czynienia ze zmianą obiektu, na którym wyładowujemy złość, powstawaniem negatywnych myśli, pragnieniem zemsty. Przemieszczenie agresji, polegające zwykle na znalezieniu ofiary zastępczej, nie daje sprawcy takiej satysfakcji jak uderzenie w bezpośrednią przyczynę złości. Młodzi szukają najczęściej ofiar zastępczych wśród obcokrajowców, mniejszości narodowych, seksualnych, religijnych, dzieci zaś wśród jednostek wyróżniających się: puszystych, wątłych, niepełnosprawnych, o wysokim lub niskim ilorazie inteligencji. Wszyscy możemy stać się ofiarami zastępczymi, zależnie od okoliczności. Badania dowodzą, że ponad 60% młodzieży wyładowuje agresję na osobach stanowiących jej bezpośrednią przyczynę, a ponad 20% stosuje przemoc wobec ofiar zastępczych, zwykle młodszych. Najczęstszą, stosowaną przez młodzież formą przemocy są zaczepki,

kopniaki, dewastowanie przedmiotów, przepychanki, plucie, rzucanie w ofiarę przedmiotami, a nawet trwałe okaleczenia, choć zdarzają się również utarczki słowne czy wyśmiewanie, ośmieszanie, wyzwiska, odrzucanie, przykre wypowiedzi, namawianie do używania przemocy.

Niewiele, bo trochę ponad 10% młodych ludzi wyładowuje gniew na przedmiotach. Czasem agresywne postawy młodych wobec innych ludzi przyjmują bardzo okrutne formy. W środowisku szkolnym do agresywnych zachowań dochodzi najczęściej między poszczególnymi lekcjami (ponad 70% przypadków stosowania przemocy przez uczniów ma wówczas miejsce) i po lekcjach ( ponad 25% przypadków). Przepełnione, gwarne korytarze i łazienki szkolne stanowią czynniki generujące agresywne postawy. Wśród najważniejszych przyczyn wybuchów agresji w szkole wymienianych przez młodzież w wieku od 12 do 15 lat znalazły się:

- niesprawiedliwa ewaluacja wyników w nauce (wskazana przez 51% ankietowanych),

- złe wyniki w nauce ( tak uważa prawie 35 % badanych),

- nieporozumienia z rówieśnikami ( wymienione przez 33% ankietowanych).

Z powyższego wynika, że negatywne odczucia takie jak poczucie niesprawiedliwości, niższości i niezrozumienia to najczęstsze bodźce wywołujące agresję. Badania dowodzą też, że to nieodpowiednie podejście nauczyciela do uczniów (sposób postępowania, wypowiadania się, metody nagradzania i karcenia podopiecznych) najczęściej prowokuje ich agresywne zachowanie w szkole. Ankieta wskazuje, że złość uczniów budzi zwłaszcza:

- ośmieszanie i poniżanie ich przez nauczyciela (ponad 52% pytanych twierdzi, że denerwują ich uwagi takie jak "Jak zwykle nic nie umiesz." czy " Na pewno nie będziesz wiedział." ),

- stosowanie negatywnych określeń typu "osioł", "głupol" (tak twierdzi ponad 51% badanych).

Celem dogłębnego zbadania powodów stosowania przemocy przez dzieci

i młodzież przygotowano ankietę uwzględniającą podział sytuacji wychowawczych, z jakimi mają oni do czynienia w szkołach na zajęcia lekcyjne, przerwy między zajęciami, zajęcia pozalekcyjne.

Wyniki tych badań dowodzą, że spośród wymienionych sytuacji, to zajęcia lekcyjne, wywołujące frustrację i gniew, najbardziej sprzyjają powstawaniu agresywnych postaw wśród uczniów. Stres związany ze sprawdzaniem wiadomości, ocenianiem, nieporozumienia z nauczycielami i rówieśnikami, to sytuacje, z jakimi uczniowie spotykają się na lekcjach. Jak twierdzą sami zainteresowani, głównymi czynnikami generującymi agresję w czasie lekcji są:

sytuacje związane z ocenianiem (zdaniem 67% badanych uczniów), rozwiązywanie zadań ( zdaniem niemal połowy badanych) i problemów ( według ponad 44% ankietowanych), nieporozumienia z nauczycielem ( dla ponad 30% biorących udział w ankiecie) i z rówieśnikami ( według 28% uczniów). Wśród najczęstszych odpowiedzi należy także przytoczyć: strach przed niesłuszną oceną (u ponad 55% badanych), widmo porażki ( wśród 53% uczniów), zbyt duża ilość obowiązków (dla 36% ankietowanych), nagłe, niespodziewane kontrole wiadomości ( wymieniane przez trzecią część pytanych), ciągłe sprawdziany ( u 21% uczniów, brak możliwości wypowiadania osobistych opinii ( zdaniem czwartej części badanych), wrogie nastawienie nauczyciela do wykonywanej pracy ( według 22% biorących udział w badaniu), lęk przed negatywną oceną nauczającego ( dla ponad 15% pytanych), strach przed poniżeniem przed rówieśnikami ( wymieniany przez 14% uczniów) i przed przemocą ze strony nauczyciela ( prawie 5% pytanych). Przytaczana ankieta dowodzi także, że jednym z najistotniejszych powodów powstawania negatywnych zachowań uczniowskich jest rozwiązywanie zadań. Dla ponad 57% badanych

problem stanowi zbyt duża liczba zadań powierzanych im przez nauczyciela. Więcej niż 53% z nich przyznaje, że zadania te są zbyt trudne, a prawie 13% uczniów negatywnie ocenia wpływ hałasu i niewystarczającej ilości czasu przeznaczonej na wykonanie ćwiczeń. Frustracja i złość, która się wówczas budzi, jest zwykle rozładowywana w postaci obelg skierowanych do siebie, kolegów lub nauczyciela. W sytuacji napięcia i nadmiaru zadań zdarza się też, że podenerwowani uczniowie niszczą efekty pracy swojej czy swoich kolegów.

Choć przytoczone powyżej opinie uczniów świadczą o niewątpliwym wpływie stresu, jaki łączy się z zajęciami lekcyjnymi, na powstawanie agresji w szkole, to omawiana ankieta dowodzi, że do aktów przemocy dochodzi zwykle podczas przerw w zajęciach, które sprzyjają wyładowywaniu emocji. 52% uczniów biorących udział w ankiecie wyjawiło, że stosuje przemoc w czasie przerw. Agresywne zabawy, przepychanki, zaczepki i kopniaki, to najczęstsze ze stosowanych wówczas form przemocy fizycznej. Na przerwach ma miejsce także agresja słowna w postaci wyzwisk czy ośmieszania rówieśników. Wśród czynników wpływających na tę sytuację badani podają gwar i ścisk na korytarzach ( zdaniem prawie 32% pytanych), ciasne pomieszczenia ( według 31% ankietowanych), pełniący nadzór rówieśnicy ( dla czwartej części uczniów) oraz nauczyciele ( niemal 25% odpowiedzi). Wiemy, że podczas przerw dochodzi do sprzeczności interesów nauczycieli i dyżurnych pilnujących porządku na korytarzach z interesami dzieci i młodzieży, które pragną wykorzystać ten czas na ruch, zabawę, hałas, zabronione na lekcjach. Napomnienia do zachowania bezpieczeństwa pobudzają agresywne zachowania, mające zwykle miejsce poza zasięgiem wzroku dyżurnych ( toalety, szkolny hall czy szatnia).

Właśnie tam dochodzi do budzących grozę i niepokój scen przemocy fizycznej, takich jak przepychanki, kopniaki, pryskanie wodą, zamykanie w toalecie, uszkodzenia odzieży, zabieranie i przenoszenie obuwia, a nawet walki czy wkładanie głowy do muszli klozetowej.

Wśród zajęć pozalekcyjnych sprzyjających powstawaniu agresji uczniowie wskazują przede wszystkim dyskoteki szkolne, zawody sportowe, zabawy i konkursy. Przyznają, że na ich agresywną postawę oddziaływają głównie starsi i rówieśnicy z innych szkół, którzy z nimi współzawodniczą, lub próbują ich sobie podporządkować.

Z prezentowanej ankiety wynika, że istnieje całe mnóstwo czynników prowokujących agresywne postawy dzieci i młodzieży w środowisku szkolnym. Drastyczne i różnorodne formy agresji młodych ludzi są zjawiskiem niezwykle niepokojącym. Także rozmiar problemu nie może pozostać niezauważony. Aż 87% uczniów uczestniczących w badaniu przyznaje, że w szkole dochodzi do agresji. Tylko 13% uważa, że problem w ogóle nie istnieje. Piąta część pytanych stwierdza częste agresywne zachowania uczniów. Prawie 80% ankietowanych wyznaje, że zachowuje się w sposób uznawany za agresywny. Obliczony na podstawie badań ogólny wskaźnik poziomu agresji wskazuje, że na jednego młodego człowieka przypada 11,6 słownych zachowań agresywnych i 11,9 przypadków przemocy fizycznej.

Przemoc i agresja to niepokojące zjawiska, z jakimi niejednokrotnie spotykamy się w szkołach i w środowiskach młodzieżowych. Czynników sprzyjających powstawaniu agresywnych zachowań uczniowskich jest wiele, od przepełnionych korytarzy szkolnych, poprzez stres wywołany ciągłym sprawdzaniem stanu wiedzy, aż do niewłaściwej postawy nauczycieli. Wymienione bodźce popychają dzieci i młodzież do stosowania coraz

okrutniejszych form przemocy słownej i fizycznej. Bicie, poniżanie, wyśmiewanie rówieśników oraz niszczenie przedmiotów będących bezpośrednią przyczyną złości, to powszechnie wykorzystywane sposoby wyładowywania gniewu zauważane przez większość uczniów. Aby przywrócić szkole pozytywny obraz miejsca, które sprzyja rozwojowi intelektualnemu i osobowemu młodych, należy jak najszybciej przedsięwziąć środki zaradcze przeciw agresji w środowiskach szkolnych. Tylko precyzyjne i zdecydowane działania podejmowane w obrębie szkoły, klasy , adresowane zarówno do całych grup, jak i do pojedynczych jednostek, pomogą w skutecznym rozwiązaniu problemu.