Pierwszy raz w Polsce, metoda wychowania poprawczego została zastosowana w założonym w 1629 r. w Warszawie - przytułku dla sierot, który był prowadzony przez Bractwo Niemieckie, natomiast pierwszy dom poprawczy został założony w 1736 r. przez biskupa Rostkowskiego (również w Warszawie), a do jego podstawowych celów należało poskramianie i poprawa swoich wychowanków, których stanowić mieli źli i swawoli ludzie. Tak założone cele miały być osiągane na drodze przygotowywania ich do zawodu oraz systematycznego i obowiązkowego wykonywania zadanej pracy, podczas pobytu w zakładzie. Wychowankowie zakładu poprawczego musieli również odbywać praktyki religijne pod nadzorem duchownego.

W 1862 r. utworzono zakład w Mokotowie, w którym osadzani mieli być chłopcy wieku od 6 do 16 lat, na podstawie:

  • sądowej lub policyjnej kary
  • złych skłonności w postępowaniu
  • bezskutecznych starań ze strony rodziców lub innych opiekunów
  • brak opieki rodzicielskiej

Do podstawowych celów zakładu zaliczono skłonienie wychowanka do określonej poprawy oraz ukształtowanie w nim postawy uczciwości, nauczenie pisania i czytania oraz wykonywania pracy. Wychowawcy przestrzegali zasad dobrego traktowania swoich podopiecznych oraz starali się wzbudzać w nich pozytywne zainteresowania. W zakładzie panował surowy rygor oraz przestrzegano zasady izolacji, według której wychowankowie nie byli odwiedzani przez rodziców i jakichkolwiek krewnych przez cały okres pobytu. Chłopcy w ciągu dnia przebywali razem, natomiast noce spędzali w osobnych celach; ich nazwiska były ukrywane, a rozpoznawani byli po nadanych im numerkach (co miało ich ustrzec ewentualnym ostracyzmem na wolności).

W 1871 r. zostało założone Towarzystwo Osad Rolnych i Przytułków Rzemieślniczych, które przyjęło zasadę, iż pierwsze osady i przytułki miały być przeznaczone tylko dla chłopców. Organizację słynnej osady w Studzieńcu wzorowano na podobnych jej instytucjach, działających we Francji i Szwajcarii. Jej struktura zakładała utworzenie niewielkich, kilkunastoosobowych grup (tzw. rodzin), z których każda kierowana była przez wykształconego wychowawcę. Poszczególne rodziny mieszkały w osobnych domach, a panująca w nich pozytywna atmosfera sprzyjać miała wzajemnym oddziaływaniom wychowawczym, nastawionym na poprawę wszystkich członków rodziny.

W Studzieńcu zastosowano system progresywny, a więc każdy nowoprzyjęty wychowanek rozpoczynał swój pobyt w klasie pierwszej, a poprzez stopniową poprawę przechodził on do klas wyższych, aż do czwartej, która uprawniała go do wyjścia z zakładu, przy czym przechodzenie do coraz to wyższych klas wiązało się z uzyskiwaniem większej ilości uprawnień i przywilejów. Jednocześnie złe zachowanie lub naruszenie którego z punktów regulaminu zakładowego skutkowało degradacją do klas niższych. System ten, oparty na indywidualnych ocenach wychowanków pozostawał jednak w zgodzie z przynależnością do grupy. Stosowano indywidualne nagrody kwartalne, które mogli uzyskać ci nieletni, którzy według opinii wszystkich pozostałych członków grupy - okazali się najlepsi, najbardziej godni naśladowania. Obok indywidualnych, stosowano również nagrody zbiorowe, otrzymywane co tydzień przez rodziny uzyskujące najlepsze wyniki w nauce i pracy. Zakład w Studzieńcu stanowił jeden z trzech zakładów poprawczych leżących na polskich ziemiach, aż do powstania kodeksu karnego.

Uchwalony w 1932 r. kodeks karny zrodził konieczność podzielenia istniejących, wychowawczo - poprawczych zakładów, na wychowawcze i poprawcze, jak również konieczność otwierania kolejnych zakładów; tak więc pod koniec 1938 r. działało w Polsce osiem zakładów poprawczych przeznaczonych dla chłopców i trzy - dla dziewcząt.

Druga wojna światowa przerwała działalność zakładów; po jej zakończeniu, w 1946 r. formalnie utworzono trzy zakłady poprawcze dla chłopców, które były podporządkowane Ministerstwu Bezpieczeństwa Publicznego a ich funkcjonowanie w zasadzie niczym się nie różniło od funkcjonowania więzień. W 1946 r. zakłady poprawcze zostały przejęte przez Ministerstwo Sprawiedliwości; 10 lat później, funkcjonowało w Polsce 20, a w końcu lat 70-tych - niemal 40 zakładów poprawczych, przy czym nie tylko rozbudowana była sieć tych zakładów, lecz również poprawiano panujące w nich warunki higieniczno i sanitarne. Zakłady posiadające najgorsze warunki lokalowe były rozwiązywane, do innych z kolei wprowadzono specjalistów z zakresu psychologii i psychiatrii, którzy aktywnie uczestniczyli w procesie resocjalizacji młodych chłopców. Istniejące już zakłady zostały oprofilowane ze względu na płeć, wiek, stopień rozwoju umysłowego i wykolejenia społecznego oraz stan zdrowia psychicznego. W latach 70-tych, w Polsce funkcjonowały poniższe rodzaje zakładów poprawczych:

  • oddzielne zakłady dla dziewcząt oraz chłopców w przedziale wiekowym od 13-15 lat oraz o normalnym rozwoju umysłowym
  • zakłady dla dziewcząt powyżej 15 roku życia, o normalnym rozwoju umysłowym
  • zakłady dla chłopców powyżej 15 roku życia, o normalnym rozwoju umysłowym oraz niezbyt głębokim stopniu wykolejenia społecznego
  • zakłady dla chłopców ze znacznymi opóźnieniami w nauce (nie upośledzonych umysłowo)
  • zakłady dla chłopców z głębokim wykolejeniem społecznym (zakłady specjalne o surowym rygorze)
  • oddzielne zakłady dla dziewcząt oraz chłopców upośledzonych umysłowo (zakłady specjalne z odpowiednimi szkołami)
  • zakłady dla chłopców ze stwierdzonymi odchyleniami psychicznymi (zakłady typu leczniczo - wychowawczego)

Praca oraz zasady pobytu nieletnich w zakładach przebiegały według tymczasowo uchwalonego w 1951 r. regulaminu zakładów poprawczych, zastąpionego nowym regulaminem dopiero w 1983 roku. Zakład poprawczy stanowi najsurowszy środek, jaki może być zastosowany w stosunku do nieletnich, a decyzja o jego wykonaniu zapada w sytuacji, gdy wcześniej zastosowane środki wychowawcze nie osiągnęły zamierzonych celów, a więc określonych zmian w postawach i zachowaniu nieletniego. Innymi powodami umieszczania nieletnich zakładzie poprawczym są: wysoki stopień demoralizacji oraz przypuszczenie, iż łagodniejsze środki nie odniosą zamierzonych skutków.

Do zakładów poprawczych przyjmowani są nieletni w przedziale wiekowym od 13 do 17 lat, jednak mogą oni przebywać tam do momentu ukończenia 21 roku życia, jeżeli po ukończeniu 17 roku życia nie został wobec nich zastosowany środek karny, w postaci osadzenia w zakładzie karnym. Zakłady poprawcze dzielą się według kryterium uwarunkowań psychofizycznych oraz stopnia demoralizacji na:

  • zakłady dla nieletnich zdemoralizowanych w mniejszym stopniu, gdzie praca wychowawcza odbywa się w środowisku otwartym
  • zakłady dla nieletnich wymagających bezpośredniego nadzoru wychowawczego
  • zakłady dla nieletnich zdemoralizowanych w stopniu wysokim, o wzmożonym nadzorze wychowawczym
  • zakłady dla nieletnich upośledzonych umysłowo, gdzie stosowane są oddziaływania resocjalizacyjno- rewalidacyjne
  • zakłady dla nieletnich z zaburzeniami psychicznymi na podłożu zmian w ośrodkowym układzie nerwowym oraz z innymi zaburzeniami osobowości, które zapewniają wychowankom wzmożoną opiekę psychoterapeutyczną

Głównym celem i zadaniem zakładów poprawczych jest resocjalizacja nieletnich, zakładająca zmianę ich postaw w kierunku społecznie pożądanym oraz zapewniającym im prawidłowy rozwój osobowości, jak również kształtowanie pozytywnych zainteresowań i motywacji oraz odpowiedniego systemu wartości i przestrzegania ustalonych zasad współżycia. Zadania te realizowane są poprzez następujące działania wychowawcze:

  • nauczanie
  • wychowanie
  • przygotowanie do zawodu
  • organizacja wolnego czasu

Oprócz wyżej wymienionych, zakłady poprawcze realizują następujące cele szczegółowe :

  • eliminacja czynników wywołujących zaburzone stany osobowości
  • kształtowanie odpowiednich stanów osobowości poprzez likwidację negatywnych zmian wywołanych wspomnianymi wyżej czynnikami
  • utrwalenie uzyskiwanych rezultatów resocjalizacji
  • inspirowanie jednostek do samowychowania

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości wymienia następujące instytucje, wchodzące w skład zakładu poprawczego:

  • internat
  • szkoła
  • warsztaty szkolne (gospodarstwo pomocnicze)
  • zespół diagnostyczno-korekcyjny
  • pozostałe działy realizujące zadania zakładu

Dla prawidłowej realizacji wytyczonych zadań, zakład powinien również posiadać:

  • pomieszczenia mieszkalne
  • pomieszczenia higieniczno - sanitarne
  • sale lekcyjne (posiadające zaplecze na środki dydaktyczne)
  • salę gimnastyczną
  • bibliotekę z czytelnią
  • pomieszczenia warsztatowe
  • gabinet lekarski
  • gabinet dentystyczny
  • izbę chorych
  • izby przejściowe (pomieszczenia umożliwiające obserwację lub zabiegi higieniczno - sanitarne)
  • izby izolacyjne
  • hostele
  • tereny oraz urządzenia przeznaczone do zajęć rekreacyjnych i sportowych

Bibliografia:

  • Kalinowski M., Europejskie systemy resocjalizacji nieletnich
  • Kozaczuk F., Profilaktyka i resocjalizacja młodzieży
  • Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 maja 1997 roku w sprawie rodzajów i organizacji zakładów poprawczych oraz zasady pobytu w nich nieletnich
  • Stańdo - Kawecka B., Prawne podstawy resocjalizacji