Okres międzywojenny był czasem, w którym w Polsce tworzyła się siec szkół. W związku z zaistniałą sytuacją czas ten był także owocny w liczne koncepcje wychowawcze i dydaktyczne. Środowisko polityczne poruszyło i stworzyło ideę wychowania narodowego. Była to wizja Narodowej Demokracji. Po przewrocie majowym doszło w Polsce do zmiany koncepcji wychowawczych i do opowiedzenia się za potrzebą wychowania i nauczania w duchu państwowym. Sanacja krytykowała swych poprzedników za fakt, iż mieli oni niejednolity, nieokreślony charakter wychowania i nauczania, iż brak w nim było ideałów i autorytetów, do których można by dążyć. Należy jednak przyznać, ze Endecja w swoich dydaktycznych poczynaniach nie pragnęła akceptacji społecznej. Przeciwnie zachowywali się jej następcy. Im bowiem bardzo zależało na przychylności grona pedagogicznego przez co utrzymywano kontakt z przedstawicielami i organizacjami tego zawodu.

Trzeba jednak przyznać, iż pomimo krytyki przez Piłsudczyków wychowania narodowego, nie postanowili go oni odrzucić. Powiększyli jednak jego zakres i nadali mu charakter bardziej państwowy.

Lata 1926 - 1928 to okres, w którym odbywał się proces ustalania, działania mające na celu uściślenie poglądów wychowawczych i pedagogicznych sanacji. W związku z tym Gustaw Dobrucki wysunął propozycję stworzenia nowej wizji wychowawcy - specjalnego. Miał on czuwać nad wszechstronnym wychowaniem uczniów. Miało to oznaczać starania w rozwoju każdej ze sfer, w tym artystycznej, fizycznej, społecznej, naukowej, a także wdrożenie do samokształcenia ucznia. Pod względami ideowymi natomiast uczniowie mieli być wychowywani i przygotowywani na nowym przedmiocie o nazwie nauka o Polsce. Zadaniem tego przedmiotu miało być dążenie do jednania ludzi, a także wzbudzenie uczucia miłości do ojczyzny. W latach późniejszych, przedmiot ten został poddany ostrej krytyce. Widziano w nim narzędzie manipulacji w rękach aktualnie sprawujących władze. Szczególna krytyka wymienianego przedmiotu miała miejsce na IV Zjeździe Historyków Polskich. Przedmiot ten i wykładane na nim treści miały być sposobem w jaki sanacja chciała wychować uległy lud. Stworzono nawet nowe pojęcie państwa. W piśmiennictwie na ten temat czytamy, iż państwo to "twór społeczny, wypracowany układ obejmujący dużą grupę jednostek, trwający przez długie czasy" (Bystroń, 1933, s. 103.) Obywatel natomiast był poprzez swoją postawę i myśli był niejako związany z państwem. Sprzyjały temu wykształcane takie cechy jak lojalność, sentyment, a także świadomość licznych obowiązków wobec swej ojczyzny. Wychowanie państwowe nie miało być sztywnym przedmiotem lekcyjnym, miało jednak zmierzać do takiego państwa. Na lekcjach z tego przedmiotu miało się zmierzać do aktywności i twórczości uczniów. Ta dziedzina miała być jednak rozwinięta w takim stopniu, by można było ją koordynować. Rozwój indywidualny natomiast, odpowiednio nakierowany poprzez oddziaływania wychowawcze, miał służyć dobru państwa. Wychowanie państwowe miało więc zmierzać do tego by zarówno społeczeństwo jak i jednostka posiadali wspólny cel, by przyświecały im takie same ideały i nie było między nimi kontrastu. Wychowane w taki sposób jednostki miały sprzyjać swemu państwu i jego potędze.

W związku z tak przedstawiona ideą, pozostał tylko problem stworzenia takiego systemu oświaty. Zadanie opracowania projektu reformy oświaty, w oparciu o powyższe idee miał sprostać profesor Politechniki Lwowskiej Kazimierz Bartel, oraz wyżej już wymieniany, Gustaw Dobrucki. Opracowany przez nikt projekt reformy zakładał, iż, powszechna szkoła będzie trwała siedem lat, po niej będzie występowało pięcioletnie szkolnictwo średnie. Opracowana reforma miała także uwzględniać obowiązek dokształcania po ukończeniu szkoły powszechnej. Istnieć miały także niższe szkoły powszechne z kursami uzupełniającymi. Planowano wprowadzenie obowiązku szkolnego do 18 roku życia. Uczniowie mieliby do dyspozycji także szereg specjalistycznych szkół zawodowych, w których mogliby podjąć prace po ukończeniu szkoły powszechnej, lub pierwszego stopnia szkoły średniej. W projekcie reformy przewidziano także kwestie kształcenia nauczycieli. Miało ono odbywać się, tak jak to miało miejsce wcześniej w seminariach nauczycielskich. Pomimo tego, iż projekt reformy przygotowany został w sposób budzący akceptację nie został on zrealizowany.

Rok 1929 był rokiem, w którym między innymi w Wilnie, Warszawie, Poznaniu miały miejsce zjazdy inspektorów polskich. Podczas tych zjazdów miał swoje wykłady minister Sławomir Czerwiński. W swych wystąpieniach głosił on potrzebę wychowywania obywatelskiego poprzez wpojenie wartości narodowych i państwowych. Myśl ta miała być także rozprzestrzeniana poprzez harcerstwo polskie. W tym również roku organizowano liczne zjazdy dla dyrektorów, nauczycieli, inspektorów szkół, w celu przygotowania ich do realizacji zamierzonych celów. Swą działalność i swe myśli Sławomir Czerwiński ponawiał także w swych wystąpieniach rok później.

Istotnym wydarzeniem, na drodze propagowania sanackiej myśli pedagogicznej, było powołanie przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego czasopisma "Oświata i Wychowanie", miało to miejsce w 1929 roku. W czasopiśmie tym bogata była tematyka na temat potrzeb, idei oraz naglących kwestii wychowania państwowego. W gazecie tej miały miejsce również publikacje zwolenników wychowania państwowego, między innymi pojawiły się tam przemówienia S. Czerwińskiego, a także takich teoretyków pedagogicznych jak J. Chałasiński, Z. Zieliński. Nie dalej jak rok później ukazało się na rynku kolejne pismo publikujące artykuły w myśl wychowania państwowego. Pismo to nazywało się "Zrąb". Rok 1929 nie kończy się na powyższych wydarzeniach. Był to okres Kongresu Pedagogicznego, na którym to przemawiał sam S. Czerwiński. Jego przemówienie nosiło tytuł "O ideał wychowawczy szkoły polskiej". W wystąpieniu swym uczulał na potrzebę wychowania młodych obywateli w duchu państwowym. Nauczyciel miał mieć, według Czerwińskiego cechy romantycznego entuzjasty, jednocześnie przy tym wyrażać pozytywistyczne zamiłowanie do pracy. Wychowanie więc miało prowadzić do wyrobienia odpowiedniego społeczeństwa. Co ciekawe to "urabianie" nie tyczyło się jednostek jedynie będących członkami narodu polskiego. Oddzaiływaniami wychowawczymi były objęci wychowankowie innych narodowości i wyznań, a idea wychowania obywatelskiego miała prowadzić do zmiany rzeczywistości. Minister Czerwiński na tym etapie nie skończył swej można rzec publicystycznej działalności. Miał on liczne wystąpienia w radio oraz dalsze publikacje na przykład tekst pt. "Stworzenie polskiego systemu obywatelsko-państwowego". W powyższej publikacji Czerwiński zawarł pochwałę dla Marszałka Piłsudskiego. Głosił on ponadto, iż marszałek winien być wzorem wychowawczym. Dysponował on bowiem takimi cechami jak lojalność, pracowitość, oraz poczucie obowiązków wobec państwa i entuzjastyczne ich wypełnianie.

1930 rok jest kolejnym etapem propagowania idei wychowania państwowego. W tym roku na łamach, wspomnianego wyżej, czasopisma "Zrąb" ukazała się publikacja Janusza Jędrzejewicza pod tytułem "Wychowanie Państwowe". J. Jędrzejewicz, w czasach późniejszych stał się reformatorem oraz ministrem oświaty, był on gorącym zwolennikiem wychowania państwowego. Wyrażał on poglądy, iż pedagogika czerpie swe treści z przemyśleń życiowych, w oparciu o układy i stosunki, jakie mają miejsce w świecie cywilizacji. Ten propagator wychowania państwowego twierdził, iż wychowanie powinno zmierzać do wykształcenia jednostki, która umie sobie znaleźć miejsce w państwie, jednocześnie umie współpracować ze społeczeństwem i razem z nim przyczyniać się do budowania państwa. Ponadto Jędrzejewicz nadmienia, iż jednostka nie może żyć w oderwaniu od państwa. Nie istnieje bowiem ani życie zbiorowe, ani jednostki poza obrębem państwa. Życie to ulega zmianom społecznym, jednak wszelkie przeobrażenia spowodowane są potrzebami cywilizacji. Państwo natomiast jest własnością ogółu obywateli, którzy tworzą je wysiłkiem i pracą. Istotną tezą myśli Jędrzejewicza był pogląd, iż należy uniezależnić wychowanie państwowe młodych ludzi od polityki. Wychowywać natomiast na potrzeby dnia dzisiejszego, nie dla przyszłych czasów.

Kolejna ważna osobistością dla myśli wychowania państwowego był Adam Skwarczyński. Był on dziennikarzem, pełnił funkcję redaktora "Gazety Polskiej" oraz czasopisma "Drogi". Stworzył on podbudowę etyczną, oraz moralną prądu pedagogicznego związanego z wychowaniem państwowym.

O poglądach na temat wychowania państwowego wypowiadał się także Stanisław Seweryn. Twierdził on, iż szkoła jest elementem, który łączy państwo z tradycją i ludem. To szkoła ma wpajać w młodego człowieka postawy patriotyczne, nauczać wartości opartych na wspólnocie społecznej, a także wpajać młodzieży i dzieciom świadomość obowiązków wobec państwa. Na tym rola szkoły się jednak nie kończy. Ma ona za zadanie jest przygotować jednostkę do życia w czasach im współczesnych, a nauczyć swych wychowanków współpracy w imię dobra narodowego, społecznego oraz w 29 imię słusznych idei. By przekazać dzieciom i młodzieży te niezwykle istotne wartości, Seweryn uważał, iż trzeba nauczać takich przedmiotów jak historia, wiedza o kulturze i tradycjach, to bowiem te przedmioty i poruszane na nich kwestie przyczyniają się do ukształtowania miłości do ojczyzny. W swej publikacji pod tytułem "Zagadnienia wychowania państwowego" twierdzi on, iż wola do pracy na rzecz państwa winna się wywodzić z potrzeby utrzymania państwa w jego sile i świetności. Ponadto Stanisław Seweryn przypisuje wychowaniu państwowemu rolę utrzymania pokoju. Uważa on bowiem, iż w ramach tego wychowania powinno się uświadamiać i tłumaczyć młodym ludziom, jak ogromne znaczenie ma pokój dla rozwoju młodego państwa. Poza tym prawienie o pokoju miało jednocześnie dać wychowankom pogląd o aktualnej sytuacji politycznej. Według Seweryna wychowanek szkoły, opierającej swój dydaktyzm na funkcjach państwowych powinien dostosowywać swe pragnienia i dążenia do dobra ogółu. To dobro winno być dla niego najwyższym priorytetem. Wychowanek ma być wrażliwy na potrzeby społeczne i świadomie poświęcać swoje indywidualne dążenia dla dobra społecznego. Ma być, podsumowując, rodzajem bojownika, który walczy o lepszą przyszłość. Seweryn zaznacza jednak, iż placówka jaką jest szkoła ma dążyć do wykształcenia wychowanków twórczych, elastycznych i samodzielnych. Ma mieć jednolity system i przede wszystkim powinna być drożna (drożność oznacza, iż nie ma w poszczególnych stopniach edukacji ślepych uliczek, tzn., iż zawsze po ukończeniu jakiejś szkoły droga do dalszego kształcenia jest otwarta). Wychowanie państwowe natomiast ma odbywać się na wszystkich szczeblach kształcenia, a by odniosło lepszy skutek winno opierać się o współprace nauczycieli, władz szkolnych oraz rodzin wychowanków. Warto nadmienić, iż w myśl powyższej wizji szkoły, dyrektorzy, kierownicy szkól, oraz inspektorzy są odpowiedzialni są koordynowanie i organizacje pracy nauczycieli, a także za kierunek działania placówek, którymi zarządzają bądź, które nadzorują. W związku z tą odpowiedzialnością, muszą oni się wykazywać się znajomością pedagogiki proponowanej przez sanację. Władze szkolne powinny także zaznajomić się z metodami i technikami, czyli prościej rzecz ujmując z możliwościami wychowania państwowego. Te sposoby wychowania, winni oni dostosować i dobrać do specyfiki funkcjonowania i specjalności własnej szkoły. W celu uzyskania lepszych efektów w wychowaniu państwowym dyrektorzy winni dążyć do współpracy z kadra pedagogiczną i budzić u niej zaufanie. Winien, myślę także, świecić przykładem. Wzorowy nauczyciel bowiem powinien wyznawać i kierować się takimi samymi zasadami jakie wykłada uczniom. Powinien więc żyć w zgodzie z koncepcją wychowania państwowego, kochać swój naród, działać i pracować w celu rozwijania jego potęgi. Poza tym charakter wzorowego nauczyciela jest spokojny, z chęcią współpracuje on z pozostałymi pracownikami szkoły i bierze aktywny udział w życiu placówki. Stanisław Seweryn w swych dywagacjach na temat wychowania państwowego zwrócił także uwagę na konieczność doszkalania, oraz przekształcania nauczycieli, w celu lepszych efektów wychowania państwowego. Seweryn nie pominął także znaczenia rodziców swych wychowanków. Poprzez kontakt nauczycieli z rodzicami państwo mogło mieć znaczny wpływ na kształtującą się opinię społeczną. W przypadku braku kontaktów na linii szkoła dom wpływ na opinię publiczna zostałby znacznie ograniczony. Ten wpływ miał być wywierany poprzez kontakty nauczycieli z rodzicami, oraz poprzez działania dydaktyczne i wychowawcze skierowane na dziecko. Ważnym aspektem, na który zwrócił S. Seweryn uwagę, jest fakt, iż szkoła jako instytucja ma za zadanie nie tylko nauczać, ale i wychowywać, dlatego na wszystkich przedmiotach winniśmy wykorzystać jak najwięcej elementów, zmierzających w kierunku wychowania państwowego. Postulował także by kształcić wolę, wyobraźnię i intuicję swych wychowanków, co może owocować licznymi sukcesami i rozwojem społeczno - kulturalnym. Stanisław Seweryn, w swych myślach wychowawczych, zwracał uwagę, iż oddziaływania wychowawcze nie powinny kończyć się na działalności szkoły, winny być podjęte także w instytucjach poza szkolnych. Mowa tu na przykład o harcerstwie, kołach zainteresowań, samorządach uczniowskich. Taką role miały także pełnić, w założeniach sanackich, uroczyste obchody świąt narodowych. Na drodze do uzyskania wychowanków wykształconych według ideału sanackiego stały takie przeszkody jak obojętność bądź aspołeczne poglądy młodych ludzi, przynależność do organizacji narodowych, czy regionalnych, różnica poglądów politycznych, czy sprawy wyznaniowe.

By zrealizować koncepcje nauczania i wychowania państwowego, sanacja potrzebowała jedynie reformy szkolnej. Przeprowadzona została ona przez J. Jędrzejewicza, który pełnił funkcję ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Na mocy tej reformy zostało ujednolicone szkolnictwo średnie. Natomiast po liceum zawodowym, przed absolwentami otwierała się perspektywa studiów wyższych, reforma bowiem dawała im taką możliwość. Szkoła powszechna natomiast w efekcie tej reformy została rozbita na 3 szczeble. Szkoła powszechna stała się jednym z pierwszych etapów, w którym dziecko stykało się z wychowaniem państwowym. Treści nauczania i wychowania były jednak tak dobrane, by nie zaburzyć indywidualnego rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka. Duży nacisk w szkole powszechnej kładziono na przedmioty humanistyczne, a w nich akcentowano kwestie Polski i jej kultury. W gimnazjum również nie było odrębnego przedmiotu, na którym traktowano by o wychowaniu państwowym. Treści te jednak były wplecione w zakres przedmiotów nauczania. Dopiero na etapie liceum pojawił się przedmiot wychowanie obywatelski. Dopiero ten etap kształcenia obejmował specjalny przedmiot, poświęcony wychowaniu państwowemu, jako, iż dopiero ten etap edukacji miał za zadanie kształcenie "wyżyn", potencjalnej przyszłej elity kraju. Nauczyciele mogli się kształcić, zgodnie z reformą, w dwuletnich pedagogiach, lub w trwających 3 lata liceach pedagogicznych. Poruszono także problem kształcenia wychowawczyń przedszkolnych. Miały one możliwość nauki w 2 - letnich liceach, bądź w 4 letnich seminariach wychowawczyń. Program nauczania także został opracowany na nowo. Jego autorem został Kazimierz Pieracki i zawarł go w publikacji pt. "Ogólne wskazania dla autorów programów" oraz w "Wskazania psychologiczne i wychowawcze." W związku z opracowaniem nowego programu nauczania, powstało także wiele nowych książek i podręczników.

W 1933 roku natomiast weszła w życie ustawa o szkolnictwie wyższym. Był to skutek obaw sanacji o elitę, która może stać dla niej się zagrożeniem, w związku z krytyka koncepcji wychowania państwowego. W związku z tą ustawą autonomia szkół wyższych została w znacznym stopniu ograniczona, a minister został naczelnym kierownikiem szkół akademickich. Minister ten podjął się likwidacji wielu katedr na polskich uczelniach, usuwał także z uczelni niedogodnych profesorów.

W 1934 roku Państwowa Rada Oświecenia Publicznego dokonała podsumowania reformy. Pojawiło się wówczas sporo krytycznych głosów. Tyczyły się one załamania finansowego, niedostatecznej ilości szkół w związku z powstałym wyżem demograficznym. Należało również przyznać, iż wielu założeń programowych nie udało się zrealizować, poprzez zbyt dyktatorskie kierunki programu i brak zainteresowania nim ze strony młodzieży. W. Nałkowski także podjął krytykę działań wychowawczych sanacji. Dostrzegł on nadmierna biurokratyzację edukacji, a także problem hamowania indywidualnego rozwoju, potrzeb i aspiracji jednostki. Szkoła była więc okresem kryzysu w rozwoju oraz w edukacji, założenia wychowawcze i dydaktyczne miały na celu jedynie względy polityczne. Śmierć Marszałka Józefa Piłsudskiego oraz wprowadzeni nowej konstytucji znacznie zaważyły na działalności sanacji. Niektóre z jej odłamów zaczęły się nieco zbliżać ku endecji. Pojawiły się także, coraz częściej glosy, porównujące ideę wychowania państwowego z faszyzmem. Upadek koncepcji wychowania państwowego może być zobrazowany poprzez zamkniecie działalności czasopisma "Zrąb"

Idea wychowania państwowego w Polsce była wcielana w życie w latach 1930 -1936. Szczególne nasilenie tego procesu miało miejsce w okresie od 1934 do1936 roku.

Bibliografia:

1. Kalina Bartnicka, Wychowanie państwowe, Rozprawy z dziejów oświaty, t XV, 1972 r.

2. Jan Stanisław Bystroń, Wychowanie państwowe, Kultura pedagogiczna, z. 2, 1933 r.

3. Janusz Jędrzejewicz, Wychowanie państwowe, Zrąb, t. 3, 1930 r.

4. Józef Miąso, Historia wychowania wiek XX, PWN, Warszawa 1980 r.

5. Stanisław Seweryn, Zagadnienia wychowania państwowego, Sprawy szkolne z.1-2, 1932 r.

6. Multimedialna encyklopedia powszechna PWN. Edycja 2003 r.