Dojrzewanie (dorastanie, pokwitanie) jest interesującym okresem stawania się przez jednostkę osobą dorosłą, w trakcie którego następuje wiele znaczących przemian rozwojowych (zarówno fizycznych jak i psychicznych), których prędkość oraz wielkość stanowią o specyfice i wyjątkowości okresu dojrzewania. Odnotowujemy w tym czasie ogromne przemiany fizjologiczne, kształtowanych jest wiele różnorodnych cech oraz właściwości biologicznych (takich jak wymiary ciała czy typ budowy). Okres dojrzewania dzielimy się trzy fazy:

  1. przygotowawcza przedpokwitaniowa (inaczej: prepubertalna) - trwająca około dwóch lat, cechuje ją względna biologiczna stabilizacja oraz ogólna harmonia rozwojowa; początek tej fazy ma charakter utajony, a zaczyna się zazwyczaj około ósmego roku życia
  1. dojrzewania właściwego (pubertalna) - trwająca około pięciu lat (najczęściej od 11 do 16 roku życia); następują tutaj intensywne zmiany w budowie somatycznej - tzw. ,,skok pokwitaniowy" polegający na dużym wzroście oraz rozwoju i dojrzewaniu cech płciowych (męskich i żeńskich)
  1. dorastania popokwitaniowa ( postpubertalna)

W ciągu wielu setek lat, przebieg okresu dojrzewania ulegał wielu międzypokoleniowym przemianom, których zarówno kierunek jak i tempo nie były stałe - można było odnotować zarówno okresy przyspieszania zmian, spowalniania jak i ich braku, co wyraźnie wiązało się z aktualną sytuacją ekonomiczno - społeczną, prowadzonymi wojnami, zwiększającym się zanieczyszczeniem atmosferycznym itp. (np. Śląsku, ma obecnie miejsce wcześniejsze dojrzewanie niż w innych rejonach Polski). Wśród innych czynników wymienić należy takie jak: warunki bytowe, sposób odżywiania, higiena, zdrowie (te warunki sprawiają są przyczyną późniejszego rozwoju dzieci ze wsi). W krajach rozwiniętych obserwuje się nikłe różnice. Podstawowe zmiany trendów międzypokoleniowych związane są z trzema zjawiskami:

    • tempem rozwoju
    • wielkością poszczególnych cech
    • kolejnością przejawów rozwoju

Współczesne zmiany zachodzące w gatunku ludzkim najprawdopodobniej mają cykliczny charakter; według N. Wolańskiego (prowadzącego obserwacje w tym zakresie) w ciągu ostatnich 100 lat, tempo dojrzewania uległo akceleracji wynoszącej około trzech lat (co nie stanowi jednak reguły). Taki przyspieszony proces dojrzewania objawia się u dziewcząt wcześniejszym rozpoczęciem miesiączkowania oraz szybszym wzrostem (około 10 cm w trakcie roku).

Początkowa faza okresu dojrzewania ma charakter utajony i trudno dostrzegalny przebieg; jej początek odnotowuje się około 7 do 9 roku życia u dziewcząt i około 9 do 10 roku życia u chłopców. Zdaniem Wolańskiego, właściwy okres dojrzewania rozpoczyna się u dziewcząt około 10 roku życia i u chłopców - około 12 roku życia. Natomiast ogólnie na świecie, jako wiek kalendarzowy dojrzewania u dziewcząt przyjmuje się okres między 8 a 15 rokiem życia, u chłopców - pomiędzy 10 a 17 rokiem życia, z te znaczne różnice są wynikiem odmiennych warunków: rodzinnych, genetycznych, klimatycznych, środowiskowych, mieszkaniowych oraz odżywiania i trybu życia (obciążenie fizyczne oraz czas odpoczynku). Zdaniem Jaczewskiego, wcześniej jako granicę dzieciństwa przyjmowano 14 lat, jednak czternastoletnia osoba może zarówno być dorosłym jak i dzieckiem jeszcze przed okresem dojrzewania, zatem każdy zaczyna ten okres w indywidualnym dla siebie wieku.

Pierwszy dostrzegalny objaw dojrzewania stanowi przyspieszony wzrost, określany mianem skoku dojrzewania lub skoku pokwiatniowego, który zdaniem Jaczewskiego dochodzi do 10 cm na rok, a wg Wolańskiego - 8-10cm (w szczytowym momencie), nie przekraczając jednak 20 cm w ciągu 2-3 lat. W krajach rozwijających się, ten maksymalny przyrost stanowi 6- 8 cm (rozłożony na 4-5 lat daje również 20 cm.). Za skok pokwitaniowy odpowiada hormon wzrostu przysadki (czyli somatotropiny), tarczyca i hormony płciowe.

Zdaniem E. Łuczak, u dziewcząt skok dojrzewania występuje około roku przed pierwszą miesiączką, a więc między 9,5 a 13 rokiem życia (najczęściej w wieku 11 lat), a u chłopców ma on miejsce między 11,5 do 15 rokiem życia, przy czym największy przyrost odnotowuje się około roku przed pojawieniem się pierwszej polucji. Ogólny wzrost w okresie pokwitania wynosi od 20 do 30 cm z przyjęciem zasady: im szybciej rozpoczęte dojrzewanie, tym większy przyrost wysokości ciała. z uwagi na fakt, iż dziewczęta zaczynają o około 2 lata wcześniej dojrzewanie, będąc w wieku około 11-13 lat, są wyższe od chłopców o około 2-3 cm, którzy tę stratę nadrabiają w okresie przyspieszonego wzrastania.

Wzrost w szczególności dotyczy górnych i dolnych kończyn (także rąk oraz stóp), z czego szczyt wzrastania osiągany jest jako pierwszy przez kończyny dolne, a wzrost stóp wyprzedza prawie o pół roku wzrost podudzia i uda (ten przyspieszony wzrost stóp powoduje, iż stają się one wąskie). Kończyny dolne przestają rosnąć jako pierwsze (pomijając głowę). Biorąc pod uwagę wzrost kończyny górnej, najszybsze jest tutaj wzrastanie przedramienia (o 6 miesięcy wcześniej niż wzrost ramienia); następuje wtedy zwiększenie się grubości istoty zbitej i nasycenie tkanki kostnej odpowiednimi składnikami mineralnymi ( tzw. uwapnienie). Około czterech miesięcy po zakończeniu skoku pokwitaniowego kończyn, miejsce ma przyrost szerokości bioder i klatki piersiowej, następnie w odległości kilku miesięcy wzrasta również szerokość barków. Do najpóźniej wzrastających zalicza się: tułów, klatka piersiowa (głębokość) i masa ciała (zazwyczaj od 4 do 5,5 kilogramów na rok). Mamy tutaj również do czynienia ze skokiem pokwitaniowym wymiarów głowy oraz twarzy.

W obrębie kończyn, do najszybciej rozwijających się należą chrząstki nasadowe, co powoduje, iż często młodzież w okresie jest chuda z długimi kończynami. Po tym okresie, nadchodzi druga faza, która charakteryzuje się zwiększonym w stosunku do przyrostu wysokości - przyrostem masy ciała (faza nabierania tuszy). Proces ten sterowany jest przez hormony płciowe i od tego właśnie czasu, chłopcy i dziewczęta zaczynają się rozwijać w odmienny sposób; u dziewcząt ma miejsce przyrost podskórnej tkanki tłuszczowej, która jest odkładana na biodrach, udach oraz karku, przez co sylwetka charakteryzuje się szerokimi biodrami i stosunkowo wąskimi barkami. Rozwojem chłopców natomiast sterują androgeny, mające wpływ na rozrastanie się kości oraz muskulatury, zanika podskórna tkanka tłuszczowa, coraz bardziej uwidaczniają są mięsnie, przez co sylwetkę charakteryzuje szeroki pas barkowy i wąskie biodra. Owemu rozwojowi muskulatury również towarzyszy zwiększenie siły mięśniowej.

W okresie pokwitania ma również miejsce szczególnie intensywnego rozwoju narządów rozrodczych wraz z towarzyszącymi mu zmianami zarówno w budowie jak i czynnościach organizmu. Głównymi objawami dojrzewania u dziewcząt są:

    • rozwój gruczołów sutkowych
    • pierwsza menstruacja
    • owłosienie łonowe i pachowe

Jak już zostało powiedziane, pierwszy widoczny objaw dojrzewania u dziewczyn stanowi powiększenie się ich gruczołów piersiowych, które osiągają wtedy drugie stadium rozwoju (stadium pączka piersiowego), które najwcześniej pojawia się już około ósmego roku życia, natomiast najpóźniej - nawet po ukończeniu 13 lat. Całkowity rozwój piersi trwa 4 do 5 lat; wczesne stadia charakteryzują się podnoszeniem i powiększeniem gruczołów piersiowych wraz z pigmentacją sutków. Końcowa faza to rozrost tkanki gruczołu mlecznego, przez co piersi powiększają się oraz zaokrąglają. Rozwój piersi jest poprzedzony (nie zawsze obserwowalnym) wydzielaniem bezbarwnego lub też białego śluzu z pochwy o kwaśnym odczynie (efekt styczności estrogenów z pałeczkami).

Mniej więcej na 6 miesięcy przed rozpoczęciem rozwoju piersi, pojawia się u dziewcząt owłosienie łonowe; jako pierwsze pojawiają się pojedyncze, jasne włosy umieszczone na zewnętrznych wargach sromu. W końcu okresu dojrzewania owłosienie łonowe ma kolor ciemny, jest szorstkie, kędzierzawe i ma kształt odwróconego trójkąta znajdującego się na wzgórku łonowym. Całkowity przyrost trwa około 2 lat, wtedy też pojawia się owłosienie pachowe.

Kolejny objaw dojrzewania płciowego stanowi miesiączkowanie, które ma miejsce po skoku pokwitaniowym oraz po osiągnięciu przynajmniej trzeciego stopnia rozwoju zewnętrznych cech płciowych. Odnotowuje się tutaj korelację między występowaniem miesiączki i dojrzewaniem kośćca, którego typ budowy ma wpływ na pierwszą miesiączkę. W trakcie miesiączkowania, przyrost wysokości ciała wynosi średnio 6,5 cm.

W Polsce, menarche (miesiączka) najczęściej pojawia się między 10 a 17 rokiem życia (najczęściej koło 13 roku życia). Na opóźnianie i przyspieszanie tego procesu ma wpływ wiele czynników, takich jak:

  • predyspozycje rodzinne
  • rasa
  • szerokość geograficzna (klimat)
  • wielkość miejscowości
  • warunki bytowe, a wśród nich takie czynniki jak niedożywienie, brak higieny itp.

Jak wynika z przeprowadzonych badań:

  • wraz z wielkością miejscowości zamieszkania, zmniejsza się wiek pierwszej miesiączki (zatem najwcześniej miesiączkę dostają dziewczęta mieszkające w dużych miastach)
  • wraz ze zmniejszaniem się liczby dzieci w rodzinie, zmniejsza się wiek rozpoczęcia miesiączkowania u dziewczyn pochodzących z tych rodzin
  • wraz ze wzrostem wykształcenia rodziców (szczególnie ojca) zmniejsza się wiek pierwszej miesiączki

Pojawienie się pierwsza miesiączki wiąże się z czynnością estrogenów i progesteronu w jajnikach, która osiąga stabilizację najczęściej w dalszej fazie dojrzewania (uregulowanie cyklu miesiączkowego może trwać nawet kilka lat). Te wczesne cykle są odmienne od cykli występujących u kobiet dojrzałych, zarówno długością jak i obfitością oraz zaburzeniami rytmu, przy czym te pierwsze cykle (kilkanaście) są bezowulacyjne.

U chłopców, proces wzrastania i dojrzewania gonad męskich trwa krócej niż w przypadku dziewcząt, a i same gonady osiągają większy przyrost masy. Pierwszy obserwowalny objaw dojrzewania chłopców stanowi powiększenie się jąder oraz wzrost i zmiana struktury i koloru worków mosznowych, przy czym najwcześniej może mieć to miejsce już w 10 roku życia, a najpóźniej - w wieku koło 13.5 lat. Owy wzrost wielkości jąder jest rezultatem zwiększania się ich kanalików nasiennych. Najczęściej rok po osiągnięciu wzrostu jąder, następuje przyrost długości prącia oraz związane z tym powiększanie się kanalików nasiennych oraz rozrost i rozpoczęcie wydzielania gruczołu krokowego i opuszkowo cewkowego.

Wraz z zachodzącymi zmianami w jądrach i prąciu pojawiają się pierwsze spontaniczne erekcje. Te wczesne ejakulacje zwane również polucjami (biologicznie odpowiadają one miesiączce u dziewcząt) mają miejsce około 2 lat po rozpoczęciu okresu dojrzewania. Pierwsze wytryski są objętościowo małe (max. 1 ml) oraz brak w nich plemników.

Owłosienie łonowe u chłopców pojawia się zazwyczaj między 10 a 15 rokiem życia, natomiast dwa lata później pojawia się owłosienie pachowe, którego całkowity rozwój trwa około 3 lat. Pojawia się również owłosienie innych partii ciała: kończyn, tułowia i klatki piersiowej. Wraz z owłosienie pod pachami pojawia się również zarost na twarzy; najpierw meszek w kącikach górnych warg rozciągający się na całą górną wargę, następnie pojawia się wąsik składający się z cienkich włosków. Zarost z wiekiem jest coraz bardziej szorstki i ciemny i zaczyna wyrastać również w górnej części policzków oraz na środku podbródka i poniżej dolnej wargi, potem obejmuje także boki oraz krawędzie brody i wyższą część twarzy pod uszami. Odmienny czas, w jakim zaczyna się pojawiać owłosienie u chłopców tłumaczony jest różną wrażliwością skóry na działanie androgenów jąder nadnerczy.

W okresie tym dochodzi również do znacznych zmian w obrębie narządów wewnętrznych, w szczególności zaś w układzie nerwowym, skórze i układzie rozrodczym dziewcząt. Do największych zmian dochodzi w układzie współczulnym; są to przejściowe zaburzenia pracy niektórych narządów (np. napięcie i zróżnicowanie naczyń krwionośnych na różnych odcinkach). W trakcie pokwitania rozwojowi ulega również szara substancja mózgu, zawierająca dendryty i neurony, której największy rozwój ma miejsce między 11 a 12 rokiem życia, kiedy to stabilizuje się ilość neuronów i zmniejsza się liczba łączących je synaps. Pod wpływem układu współczulnego skóra zaczyna być bardzo aktywna, przez co zwiększa się ilość wydzielanych przez nią gruczołów potowych a sam pot staje się bardziej kwaśny zmieniając swój skład chemiczny. Obfite wydzielanie gruczołów łojowych prowadzi do otłuszczenia skóry oraz powstawania w różnych grudek na nosie, czole, plecach czy klatce piersiowej.

Okres dojrzewania u dziewcząt charakteryzuje się również powiększeniem się macicy oraz zmianą jej struktury - traci ona swój cylindryczny kształt stając się bardziej zaokrąglona, trzon ulega wydłużeniu do 2/3 a szyjka skróceniu do 1/3 wielkości macicy. W tym okresie pochwa ulega poszerzeniu i pogłębieniu, a wraz z następującymi miesiączkami, pojawia się w niej wielowarstwowy nabłonek.

Końcowa faza okresu pokwitania charakteryzuje się neutralizacją kwasu mlekowego znajdującego się w mięśniach oraz zwiększaniem się pojemności tlenowej krwi, pojemności serca oraz pojemności życiowej płuc, co skutkuje podwyższeniem ciśnienia skurczowego krwi oraz zwolnieniem tętna.

Bibliografia:

  • Jaczewski A., Biomedyczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania, Warszawa 2001
  • Jopkiewicz A., Auksologia a promocja zdrowia, Kielce 1997
  • Malinowski A., Wstęp do antropologii i ekologii człowieka
  • Mięsowicz I., Auksologia. Rozwój biologiczny człowieka i metody jego oceny od narodzin do dorosłości, Warszawa 200
  • Wolański N., Rozwój biologiczny człowieka, Warszawa 2005