Pod pojęciem wychowanie rozumie się świadome i celowe oddziaływanie rodziców, osób starszych na młodzież. Zrozumienie tego zjawiska odnosi się do całokształtu czynności mających wpłynąć na rozwój dzieci a także młodzieży. Rodzic, wychowawca jak i środowisko swoimi poczynaniami i czynnikami wpływa na poszczególne sfery rozwojowe: fizyczną, umysłową, moralną i estetyczną a także przyczynia się do ukształtowania pewnych sprawności politechnicznych jak i istotnych wiadomości. Termin wychowanie zawęża się do jednej sfery, mając tu na myśli rozwój osobowości dziecka, wiąże się on z oddziaływaniem na rozwój moralny dziecka i w tym momencie jak gdyby jego ogólny sens zanika i przeciwstawia się wychowaniu czy wykształceniu czysto intelektualnemu. Termin wychowanie jest używany najczęściej szeroko na oznaczenie społecznie korzystnego rozwoju nie tylko dziecka, ale ogólnie człowieka, osiągnięcie maksymalnego stanu tego rozwoju i wszelkich czynników sprawczych, naturalnych i intencjonalnych oddziaływujących na rozwijającą się jednostkę.

Kształcenie odnosi się do wszelkich czynności mających na celu rozwój strony umysłowej. Zazwyczaj oznacza zespół nauczycielskich działań, które realizują określone, założone cele. Jest to proces przyswajania wiadomości, oraz kształtowanie umiejętności, które wpływają na rozwój osobowości człowieka. Ta definicja kształcenie zachodzi pod szeroko rozumiane wychowanie.

Nauczanie wiąże się z działalnością szkoły, czyli z działalnością społeczną. Nauczyciel kieruje grupą osób stymulując ich rozwój, umożliwiając im tym samym osiągniecie celów kształcenia, czyli zamierzonych właściwości uczniów fizycznych, umysłowych, społecznych, kulturowych i duchowych. Nauczanie ma na celu poznawanie nowych rzeczy i zdarzeń, poznawanie prawidłowości, nabywanie umiejętności i nawyków oraz praktykowanie ich w życiu.

Edukacja, z łac. educare, oznacza wyprowadzenie jednostko z jakiegoś stanu gorszego do lepszego. Jeśli odnosi się ona do człowieka w tym przypadku rozumiana jest jako jego rozwój. Kwiatkowska edukację uważa za wydobywanie sił tkwiących w człowieku poprzez stymulujące działania.

Wychowanie, które ma na celu przystosowanie jednostki do życia społeczeństwie musi doprowadzić do samowychowania, wtedy widziana jest jego skuteczność. Człowiek sam inicjuje i realizuje pewne określone zadania, określa cela, dobiera odpowiednie metody i formy zachowania, aby osiągnąć zmiany w osobowości pożądane z punktu widzenia przyjętych standardów. Swoją działalność świadomie kontroluje i ocenia. Samowychowanie jest następstwem wychowania a więc ma charakter wtórny.

Samokształcenie wynika z chęci zdobywania wykształcenia. Czynność ta pochodzi od samego podmiotu i jego działalności własnej, która zmierza do rozwijania umysłu po doborze celów, treści, warunków i środków.

Autoedukacja jest wydobywaniem sił drzemiących w samym człowieku przez świadome kierowanie i kontrolowanie tego procesu. Jednostka podejmując czynności autoedukacyjne ma na myśli stymulowanie i kreowanie swojej osobowości i rozwoju.

Wszystkie przytoczone terminy ściśle łącza się z nauką, jaką jest pedagogika. Z języka greckiego pedagogika oznacza ukierunkowanie dziecka, kierowanie nim. W pierwotnym sensie pedagogika miała charakter tylko praktyczny. Rozszerzające się nauki nadały jej sens także teoretyczny. W starożytnej Grecji działalność sofistów doprowadziła do wykształcenia się praktycznego działania pedagogicznego jak i stała się także refleksją nad czynnikami, które wpływają na to działanie, nad ich skutecznością. Obecnie pedagogika jest rozumiana jako nauka teoretyczna i praktyczna dotycząca wychowania i nauczania. Zajmuje się także wszelkimi zjawiskami wychowawczymi, celami, treścią kształcenia, warunkami, w których zachodzi cały proces wychowania, metodami i technikami zapewniające skuteczność w wychowaniu, instytucjami, które działają i zajmuj się wychowaniem. Pedagogika w swoim zakresie zawiera pewne metody pracy jak i metody badawcze. Każda metoda badań naukowych musi być skutecznym dochodzeniem do celu. Metody w metodologii możemy podzielić na dwie podstawowe grupy: metody badawcze, które wyjaśniają pewne właściwości,; metody poznania, które powinny kierować się materializmem dialektycznym oraz historycznym.

Metoda materializmu dialektycznego odnosi się do spojrzenia na wszelkie zjawiska jako powiązanych i wspólnie uwarunkowanych. Materializm historyczny wiążę się natomiast z ukazywaniem wszelkich historycznych zależności pomiędzy instytucjami wychowawczymi, teoriami pedagogicznymi, formami świadomości społecznej, strukturami ekonomicznymi w dawnych czasach i obecnie. Z analizy literatury pedagogicznej jak i historycznej, praktyki badawczej wynika, że w dochodzeniu do wiedzy pojęciowej i rekonstrukcji rzeczywistości pedagogicznej w dawnych czasach posługujemy się badaniami, metodami historycznymi rozwijając przy tym problem metodologiczny.

Pedagogika badając sposoby dochodzenia do celu stawia również pewne postulaty metodyczne. Poznanie i zbadanie na przestrzeni wieków doświadczeń pedagogicznych musi dokonywać się przy stosowaniu różnych metod badawczych. Stosowanie jednostronnych metod w badaniach prowadzi do fałszywych wniosków. Osobę badającą obowiązuje kryterium obojętności, potrzeba stosowania kryteriów odniesienia i różnorodnych metod. Sama umiejętność stosowania metod nie wystarczy, aby je potrafić stosować z efektami i z naukowym podejściem. Metody badawcze powinny umożliwiać wykrywanie związków między badanymi zjawiskami, ustalać prawa rządzące przebiegiem badanego zjawiska. Bardzo ważna jest zależność między teorią a praktyką, badacz musi być odpowiednio przygotowany do pracy od strony teoretycznej a wszystkie jego praktyczne czynności powinny się na tej wiedzy opierać. Każdy proces badawczy składa się z poszczególnych etapów postępowania według określonego schematu. Jest to tzw. faza koncepcji. Elementami, budującymi każdą dyscyplinę naukową jest jej przedmiot. Badacz, który koncentruje się na pewnym badanym zjawisku musi dokładnie sprecyzować przedmiot i cel badań: może to być praca dyplomowa, lepsze poznanie miejsca pracy w celu jej doskonalenia. Po sprecyzowaniu przedmiotu i celu przystępuje się do sformułowania problemu badawczego, który polega na werbalnym, precyzyjnym ustaleniu pytań i problemów dotyczących tematu. Aby to zadanie zostało wykonane dobrze, badacz musi skoncentrować się na kilku istotnych sprawach. Po pierwsze sformułowanie problemu musi być poparte wiedzą zawartą w temacie naszych badań. Wiedza ta winna być wyczerpana do końca. Następnym warunkiem dla prawidłowego ustalenia problemu jest ujecie wszystkich zależności, jakie występują między zmiennymi, dzięki czemu dość ściśle będziemy mieli wyznaczony zakres badanych zjawisk. Problem badawczy czy zespół problemów badawczych wyznacza dalszy proces myślowy w fazie koncepcji. Stanowi podstawę tworzenia hipotez. Często budowanie hipotez sprowadza się do zmiany gramatycznej formy problemu, ze zdania pytającego na twierdzące. Po sformułowaniu badawczych problemów następuje sformułowanie hipotez. Czynność ta wymaga pewnej wiedzy teoretycznej dotyczącej badanego zjawiska czy zjawisk. Wiedza ta musi być szczegółowa, zawierająca przy tym elementy ważne do przeprowadzenie badania. Można ją podzielić na: wiadomości dotyczące przedmiotu badań np. typ demograficzny, ekonomiczny, kulturowy, itp. a także na wiedzę ogólna z zakresu wychowania, praw społecznych, socjologii. Możliwość formułowania hipotez ma miejsce dopiero po uzyskaniu tak obszernej wiedzy. Hipotezy w dalszym toku postępowania badawczego mogą być udowodnione przez zebranie danych popierających wysuwana zależność lub obalone przez brak takich danych. O wyborze terenu badań i doborze próby decydują rejony, grupy, zjawiska i instytucje, które są obiektem naszego zainteresowania. Wcześniej jednak musi nastąpić uporządkowanie wszelkich zagadnień, cech, które nas interesują na odpowiednim obszarze. Typologia musi dotyczyć także grup społecznych, układów, hierarchii, który w badaniu będą najodpowiedniejsze. Sprawa ta, choć wydaje się na pozór bardzo prosta wytwarza wiele komplikacji. Łatwe jest jeszcze określenie terenu badań i zbadanie małej grupy osób. W takim przypadku możliwe jest zbadanie wszystkich elementów układu, który nas interesuje. Trudność spotykamy w momencie, kiedy badany teren jest duży, a badający musi wyodrębnić z niego pewne reprezentacyjne grupy jednostek. Dokładne opracowanie naszego warsztatu badawczego, czyli przygotowanie technik badawczych i z koniecznością w celu sprawnego przeprowadzenia badania. Kolejnym etapem są badania pilotażowe, których zadaniem jest zweryfikowanie naszej wiedzy na temat środowiska, procesów, które w nim zachodzą i zróżnicowaniu. Są to badania dające ogólny zarys badanego środowiska. Dzięki nim można także sprawdzić skuteczność narzędzi badawczych, które stosujmy. Uzyskane w badaniach pilotażowych i w wcześniejszych etapach informacje dają nam możliwość do opracowania ostatecznej wersji zagadnień, hipotez i narzędzi badawczych. Przez te czynności pierwotny tytuł naszej pracy może zostać zmieniony, poszerzony lub zwężony w zależności od otrzymanych informacji w poszczególnych etapach. Może się zdarzyć, że wiedza, która nas interesuje nie jest możliwa do uzyskania, albo informacje zdobyte będą niepewne. Duże znacznie mają tutaj badania pilotażowe, które potwierdzają lub obalają wcześniejsze założone przez nas zależności występujące miedzy zjawiskami. Takie informacje wynikały wcześniej z teorii. Zakładając je w hipotezach nie były one udowodnione i oparte w hipotezie. Przytoczony schemat był fazą koncepcji. Po niej następuje faza badania, do której zaliczamy:

- badania właściwe,

- segregacja materiałów badawczych i ich analiza,

- kodyfikacja,

- opracowanie statystyczne,

- analiza jakościowa,

- weryfikacja hipotez,

- opracowanie teoretyczne,

- ukazanie wyników,

Badania właściwe powinny się odbywać zaraz po odbyciu badań pilotażowych. Charakteryzują się one sprawnością i szybkością ich wykonania, ponieważ należy zwrócić ich uwagę na zmiany zachodzące w społeczeństwie w bardzo szybkim czasie. Zadanie, jakie stoi przed badaczem to zarejestrowanie pewnego stanu rzeczy przy pomocy narzędzi badawczych, które umiejscowione jest w czasie i na odpowiednim obszarze. Czas, w którym umiejscowione zostają badania właściwe musi zostać tak wyznaczony, aby w tym momencie nie występowały wydarzenia, które w jakiś sposób mogą zakłócić badane układy społeczne. Zasada ta nie odnosi się do badania eksperymentalnego, kiedy to bada się sytuację, która wywołana jest przez dany czynnik. Zmienna wprowadzona jest celowo do badanego układu. Celem tego badania jest określeniem skutków, siły, znaczenia, jakości działania wybranej zmiennej. Uporządkowanie zebranego materiału musi zostać dokładnie opisane. Podany musi zostać zakres zagadnienia, grupa społeczna np. uczniowie, rodzice, rodzaj zjawiska czy układ społeczny. Nie w każdym badaniu daje się precyzyjnie uporządkować zagadnienia i fakty. Należy jednak zawsze doprowadzić do logicznego podziału. Ten etap potrzebny jest, aby w materiałach badawczych odnaleźć informacje będące wskaźnikami występowania danej cechy (zmiennej) i istnienie problemów. Konstrukcja klucza kodyfikacyjnego polega na pisemnym ujednoliceniu badania. Polega to na uporządkowaniu niesłychanej różnorodności treściowej i stylistycznej odpowiednio według opracowanych przez badacza kategorii. Po opracowaniu klucza należy odpowiednie symbole nanieść na marginesy przy poszczególnych pytaniach. Kodyfikacja nie zawsze jest konieczna, w przypadku małej grupy można pominąć ten etap. Kolejnym etapem jest ujęcie danej w kategorii ilościowej. Polega to na przeniesieniu symboli cyfrowych z kwestionariuszy na odpowiednie karty lub arkusze zbiorcze. Następnie następuje prosta prezentacja statystyczna wyników badań. Analiza jakościowa oraz sklasyfikowanie zagadnień i zależności, polega na scharakteryzowaniu badanej społeczności. Dane liczbowe przedstawiamy teraz w kategoriach jakościowych, czyli te cechy, które wcześniej pogrupowaliśmy w dane liczbowe. Analiza jakościowa ma na celu wytypowanie zależności w badanym układzie lub środowisku. Weryfikacja hipotez badawczych ma na celu wyeliminowanie nieprawidłowych założeń lub potwierdzenie zgodności wyników badań z naszymi wcześniejszymi ustaleniami. Ostatnim etapem w badaniu pedagogicznym jest podsumowaniem naszych poczynań i ułożenie ich w sensowny wywód myślowy. Porządkujemy uzyskane wyniki a hipotezy przyporządkowujemy założeniom oraz celą całego badania. Pedagogika w swoim dorobku metod technik ma ich bardzo wiele. Należą do nich:

- obserwacja,

- eksperyment pedagogiczny,

- ankieta,

- wywiad,

- sondaż diagnostyczny,

Poza metodami, dzięki którym istnieje możliwość zbadania pewnego zjawiska pedagogika korzysta z różnych źródeł, które dostarczają jej informacji o procesie wychowawczym i rozwoju dzieci. Do źródeł tego typu możemy zaliczyć:

- utwory dotyczące historii wychowania,

- dane o oświacie,

- ustawy szkolne,

- dokumenty szkół,

- kroniki szkolne,

- monografie itp.

Pedeutologia to dział pedagogiki, który zajmuje się działalnością, doborem kandydatów, szkoleniem nauczycieli. Treści zawarte w ideach pedagogicznych, celach kształcenia, wychowania nie realizują się same. Istnieje osoba nauczyciela, wychowawcy, która ożywia cały proces wychowawczy. To przed nim stoi nie bagatelne zadanie, naucza i wychowuje mając tym samym wpływ na rozwój osobowości, emocji, rozwój intelektualny dzieci i młodzieży. Jest on dla uczniów drogowskazem i autorytetem. Zadania, jakie stoją przed nim w codziennej praktyce szkolnej to przede wszystkim przekazywanie wiadomości, ciągłe doskonalenie się, współpracy ze środowiskiem rodzinnym i lokalnym a także zadanie administracyjne i organizacyjne. Nic, więc dziwnego, że pedagogika zawsze poświęcała uwagę osobie nauczyciela. Obecnie rozwinęły się badania naukowe, w których przedmiotem badań jest nauczyciel, jego umiejętności zawodowe. Pedeutologia, która zgodnie z zasadą ewolucjonizmu nauk pociąga za sobą konieczność zmian w treściach oraz w organizacji nauczycielskiej. Dawniej nauka ta zajmowała się jedynie rozwojem osobowości nauczyciela oraz wpływem na jego wychowanie dzieci i młodzieży. Obecnie badania naukowe związane z pedeutologią mają szeroki zakres. W badaniach historyczno-porównawczych analizuje się na przestrzeni wieków kształtowanie się i rozwój zawodu nauczycielskiego. Nauczycielskiego badaniach psychologiczno-pedagogicznych stwierdza się zasoby nauczyciela jego psychofizyczne cechy, kompetencję, a także reakcje interpersonalne w układzie nauczyciel uczeń. Innym rodzajem badań, którymi zajmuje się pedeutologia są badania socjologiczno-pedagogiczne. Dają one szeroką wiedzę o grupie społecznej, jaką są nauczyciele. Zajmują się badaniem pozycji społecznej nauczycieli, ich statusem, doborem kandydatów na stanowisko nauczyciela, nad jego funkcją i rolą w procesie nauczania, a także do badań tych należą informacje o nauczycielskich w poszczególnych krajach, regionach czy na całym świecie. Możemy tu zaliczyć także badania w obrębie prawnego statusu nauczycielstwa. Badania komparatystyczne mają na uwadze systemy i programy kształcenia nauczycieli w poszczególnych krajach. Są one jednak związane z teraźniejszymi przemianami popartymi organizacyjnie i programowo. W publicystyce naukowej obecnie zauważa się silną, interdyscyplinarną tendencję prowadzącą do zmian edukacji nauczycielskiej. Ostatnim rodzajem badań nad pracą i osoba nauczyciela są badania szczegółowe, zajmujące się efektami pracy nauczycielskiej oraz jej uwarunkowaniami.

Jak sama nazwa wskazuje, pedagogika naturalistyczna jest koncepcją biopsychologiczną, mówiącą o przemianach zachodzących pod wpływem wychowania w nas samych. Kierunek ten w pedagogice zapoczątkowany został dzięki rozwojowi nauk psychologicznych. Cechą charakterystyczną owego nurtu jest utożsamianie procesu wychowawczego ze swobodnym, naturalnym, fizycznym i samorzutnym rozwojem dziecka. Rozwój ten dostosowany został do indywidualnych faz rozwojowych biopsychicznej natury człowieka. Dziecko nie jest przedmiotem, ale podmiotem wychowania. Środowisko wychowawcze w tak ujmowanym wychowaniu mam za zadanie udzielać jedynie wszechstronnie pomocy i stwarzać lepsze warunki rozwojowe. Koncepcja pedagogiki naturalistycznej zakłada rozwój wszelkich zdolności od wewnątrz jednostki przeciwstawiając się tym samym wszelkim kształtowaniu osobowości z zewnątrz. Za prekursora tego kierunku uważa się J.J Rousseua. Był on autorem koncepcji wychowania naturalnego. Końcem XIX i początkiem XX wieku rozwój nauk psychologicznych i badań eksperymentalnych wyodrębnił wielu działaczy związanych z tym kierunkiem m.in. Stanleya Halla, Meumanna. Reprezentantami ów koncepcji był E. Key, M. Montessori, mając także zwolenników Polsce, gdzie najbardziej typowym przedstawicielem na naszym gruncie był niewątpliwie Janusz Korczak.

Założenie koncepcji naturalistycznej:

- dziecko i jego natura jest dobra,

- naturalny rozwój dziecka musi wyznaczać jego wychowanie,

- kultura i narzucone wychowanie niszczą naturalny rozwój i dziedziczone zdolności,

- człowiek rodzi się z zadatkami dziedzicząc je po rodzicach,

- owe zdolności nie podlegają zmianą,

- rozwój podzielony jest na fazy, które są u wszystkich takie same, indywidualność wynika jedynie z wrodzonych właściwości,

- dziecko uczy się tylko wtedy, gdy poczuje ową potrzebę,

Myśl i problematyka pedagogiczna dzięki naturalistycznej koncepcji wychowania ożywiła się i pogłębiła. Potwierdziła i umocniła założenie, że znajomość dziecka jest niewątpliwie niezbędnym warunkiem efektywności pracy wychowawczej. Dzięki pedagogice naturalistycznej zostały opracowane istotne metody pozwalające na lepsze poznanie dziecka i jego właściwości. Uzasadniła potrzebę zrezygnowania z stawiania dzieciom przymusu, a podkreślała ważne znaczenie swobody w wychowaniu. Spowodowało to poszukiwanie nowych form pracy z dzieckiem, nowych sposobów kształcenia dostosowanych i uwzględniających naturalne właściwości w rozwoju. Nie do końca kierunek ten dał się zrozumieć jako potwierdzony badaniami. Nieuzasadnione przekonanie, że dziecko jest ze swej natury dobre doprowadziło do licznych kontrowersji. Człowiek w toku swojego istnienia zmienia swoje potrzeby, kształtuje swoją osobowość nie tylko poprzez bycie, ale przede wszystkim dzięki swojej działalności zabawowej, nauce, pracy. Nie można określić człowieka pojęciowo. Każdy z nas jest inny, ale nasze wrodzone zadatki mogą zostać zmienione, gdyż inteligencja, która głównie jest zdeterminowana biologicznie, wiąże się także z konsekwencją uczenia się oraz doświadczeniem.

Socjologizm pedagogiczny ujmuje wychowanie przeciwstawiając się wychowaniu naturalistycznemu. Decydujące znaczenie w wychowaniu dziecka ma grupa społeczna i społeczeństwo jako całość. Jest ono w myśl koncepcji socjologicznej procesem społecznym, które kształtuje człowieka do przyszłych obowiązków społecznych. Wynika z tego, że wychowanie polegało na zaadaptowaniu się do istniejącego ładu. Chodzi tutaj o wpływanie na jednostkę środowiskiem, urabianiem jej osobowości od zewnątrz.

Założenia:

- człowiek i jego rozwój uzależniony jest od środowiska,

- wychowanie uwarunkowane jest poprzez wpływ czynników bytowych i kulturowych.

Za pierwszego przedstawiciela w dziejach ludzkości, który w ten sposób spojrzał na człowieka był Hipokrates. W XVII wieku filozof angielski J. Locke stwierdził, że człowiek jest "nieopisaną kartą", która zapełnia się w trakcie życia. Przedstawicielami socjologizmu pedagogicznego w czasach nam bliższych jest Emil Durkheim, na gruncie polskim - Helena Radliska czy Florian Znaniecki - socjolog światowej sławy.

Pedagogika socjologiczna zajmowała się przede wszystkim społecznymi warunkami w procesie wychowawczym. Dała szerokie spojrzenie na nauczycieli i szkołę jako podstawowe czynniki wpływające na rozwój dziecka. Kierunki socjologiczne jednak w pedagogice budzą wiele kontrowersji. Zakładają one, że układ stosunków społecznych w świecie jest trwały i nie podlega zmianie, dlatego też wychowanie powinno dążyć do przystosowania się jednostki do owych układów przez to umacniając je. Społeczeństwo powstaje z skrzyżowania się danej grupy społecznej i środowiska np.: zawodowe, wyznaniowe, narodowościowe. To założenie zsuwa na dalszy plan pracę nauczyciela, jakoby to pochodzenie człowieka i środowisko przesądzało o jego rozwoju. Koncepcja socjologiczna sprowadza się do ujęcia wychowanie w kategoriach danej społeczności i środowiska, negując tym samym rolę szkoły i wychowawcy. Środowisko wpływa i kształtuje człowieka jednocześnie przekształcając się samo dzięki ludziom.

Pedagogika kultury związana jest z postrzeganiem człowieka jako częścią kultury, który to przyswaja sobie używa i rozumie dobra kulturowe, a jednocześnie jest ich twórcą. Człowiek jest istotą kultury, wytwarza nowe dobra i przyswaja gotowe. Przyswajanie przez niego dóbr kulturalnych dokonuje się poprzez przeżycia w świadomości. Ta z kolei jest jednolitą strukturą. Kultura składa się z dóbr kultury i procesów duchowych związane z przeżywaniem owych dóbr. Wychowanie przygotowuje młode pokolenie do twórczego udziału i budowania nowych wartości. Idea pedagogiki kultury ujmuje byt duchowy jednostki jako zależny od istniejącej kultury. Przeciwstawia się tym samym indywidualizmowi pedagogicznemu. Dobra kulturalne urzeczywistniają się dzięki osobowości ludzkiej. Przedstawicielem jest Wilhelm Dilthey, który uważał, że człowiek poznaje siebie poprzez historię. Poprzez kontakt z kulturą człowiek doświadcza, przeżywa i zdobywa wiedzą o rzeczywistości. Historia jest kierunkowskazem do działań i aktywności ludzkiej. Potrzeby duchowe są zaspokajane poprzez dziedziny kultury. Każda z dziedzin np. religia czy sztuka posiada strukturę, która odpowiada jednej ze sfer życia psychicznego człowieka. Przeżycia dostarczają jednostce informacji o rzeczywistości. Dzieje się tak jednak dopiero, kiedy nasze przeżycia zostaną przez nas odpowiednio zinterpretowane. Zdaniem Diltheya proces wychowania opiera się na kształceniu. Ono natomiast zmierza do przeżywania i kształtowania się poprzez kulturę osobowości człowieka. Zdaniem Edwarda Sprangera psychika wiąże się z wrastaniem wytworzoną kulturę. Kultura jest obiektywna, istnieje tylko, dlatego ponieważ ludzie w jakiś sposób ją przeżywają. Poprzez przeżywanie człowiek kształtuje w sobie jedność duchową, czyli osobowość. Każda jednostka jest w stanie przeżywać oraz przekształcać dobra kulturalne w odpowiedniej dla siebie formie. Georg Kershensteiner uważa, że wykształcenie jest możliwe dzięki pewnym dobrom kulturalnym, które swoją strukturą duchową odpowiadają w całości lub po części okresom rozwojowym jednostki. Wychowanie według niego polega na wnikaniu w kulturę, gdyż w niej tkwią ponadczasowe wartości, które są przez jednostkę przeżywane. Prowadzi to do wytworzenia się aktów duchowych: teoretycznych, moralno - społecznych, technicznych, estetycznych. Podczas ujawniania się owych aktów duchowych kształtuje się osobowość jednostki. Proces ten uwarunkowany jest także poprzez zasoby wrodzone. Bogdan Suchodolski uważa, że wychowanie powinno wywoływać przeżycia, które popychają jednostkę do wytwarzania kultury, dzięki czemu życie psychiczne zostaje pogłębione. Wychowanie to niepodzielny proces, który obejmuje całą osobowość jednostki. Praca wychowawcza nie polega jedynie na udzielaniu wiadomości, człowiek wychowuje się podczas każdej czynności życiowej oraz każde przeżycie. Suchodolski chciał dokonać odnowy wychowania mając na uwadze podstawy i wyniki nauczania, społeczne wychowanie jednostki, rozwój osobowości i przygotowanie do przyszłości z równoczesnym uwzględnieniem potrzeb a także zainteresowań dziecka. Wychowanie powinno brać pod uwagę czynne współuczestnictwo młodzieży w życiu społecznym. Świat rzeczywisty powinien ulec zmianie, aby umożliwić każdej jednostce wszechstronny rozwój. Życie osobiste powinno łączyć się z życiem publicznym. Kształcenie natomiast nie powinno dotyczyć jedynie klas wybranych. Był za kontynuowaniem nauki dalej po szkole zawodowej. Nauczanie nie powinno odnosić się jedynie do młodzieży, ale także do osób dorosłych. Szkoła powinna przede wszystkim uczyć myślenia, budzić potrzebę dalszego kształcenia i zdobywania wiedzy. Kultura powinna rozbudzać wszelkie siły duchowe.

Kershensteiner widział przebudowę szkolnictwa w ramach "szkoły przez pracę", która charakteryzowała się głównie aktywnością dziecka oraz praktyczne zainteresowanie. Uważa on, że uspołecznienie odbywa się dzięki wspólnej pracy. Obok koncepcji Kershensteinera była koncepcja Deweya o nazwie "szkoła działania". Obydwie wywarły wpływ na pedagogiczne myślenie oraz pedagogiczne koncepcje, które miały na celu ulepszenie nauczania szkolnego. Koncepcja Deweya oraz Kershensteinera zawierały trafne spostrzeżenia empiryczne wypróbowane wcześniej w praktyce. "Szkoła pracy" nie uwzględniała kształcenia umysłowego.

Psychoanaliza Zygmunta Freuda wywarła niebagatelny wpływ na pedagogikę. Freud uważa, że psychika ludzka jest elementem nieświadomości uznając, że jedynie niektóre zjawiska odbywają się świadomie. W centrum nieświadomości znajdują się popędy a także treści, które zostały zepchnięte do podświadomości. W pewien sposób urzeczywistniają się, a ich przekaz jest zazwyczaj o charakterze seksualnym. Jeśli nasze poglądy nie pozwalają nam na urzeczywistnienie się tych popędów powstaje konflikt, który może być przyczyną nerwic. W przypadku dzieci Freud uważa, iż popęd seksualny odgrywa znaczącą rolę. Libido jest związane z zaspokajaniem potrzeb. Dziecko odnajduje go na własnym ciele. Dopiero w momencie kontaktu z rówieśnikami libido zwraca się ich kierunku. Pierwszy popęd płciowy to tzw. kompleks Edypa. W wczesnym wieku szkolnym libido kryje się i słabnie, swoją siłę odzyskuje w okresie adolescencji. Do pedagogiki psychoanalizę chcieli wykorzystać G. Koster, O. Pfister, który to wychowanie psychoanalityczne ujmuje poprzez oddziaływanie na wychowanka w celu wyświetlenia wszystkich szkodliwych sił duchowych a następnie pokonanie ich dzięki osobowości moralnej. Wychowanie z psychoanalitycznej pedagogiki oznacza uwalnianie dziecka od nieświadomych zahamowań, a także polega na poddawaniu nieświadomych popędów woli, co sprzyja samopoznaniu oraz wytworzeniu się postawy życiowej opierającej się moralnej osobowości. Pedagogika psychologiczna zwraca szczególną uwagę na dzieciństwo podczas kształtowania się osobowości. Akcentuje potrzebę chronienia go wychowanka przed procesami frustracyjnymi, które mogą wpłynąć na zaburzenia nerwicowe. W relacji między rodzicami i dziećmi psychoanalityczna koncepcja pedagogiczna podkreśla wytworzenie się ciepła uczuciowego. Nie toleruje brutalnych surowych kar. Ogromne znaczenie widzi w dostosowanym do wieku wychowaniu seksualnym. Podstawą koncepcji psychoanalitycznej jest metafizyka życia nieświadomego. Popęd seksualny jest tutaj uznawany jako siła kierująca życiem człowieka, jednak pogląd taki nie jest uzasadniony. Wychowanie w ujęciu psychoanalitycznym nie uwzględnia działalności wychowawczej a także nie docenia świadomej aktywności jednostki.

Pedagogiczna koncepcja neopsychoanalizy podkreśla rozwój osobowości dzięki środowisku społecznemu. Neopsychoanaliza uważa, że człowiek rodzi się z pewnymi zadatkami, które rozwijają się podczas wychowania. Jednostka oraz społeczeństwo są od siebie uzależnione. Cele społeczeństwa w ujęciu koncepcji neopsychanalitycznej są osiągane dzięki jednostkom. Tak samo społeczeństwo pomaga jednostce w realizacji swoich planów. Pomimo tego, iż społeczeństwo w jakiś sposób rządzi ludźmi to oni sami zachowują stopień niezależności i przyczyniają się do zmian w społeczeństwie. Człowiek tworzy społeczeństwo, które jest dla niego najbardziej przychylne. Neopsychoanalitycy są przeciwni temu, że natura człowieka jest aspołeczna. Człowiek może być zły jedynie przez niewłaściwe wychowanie czy warunki społeczne. Jednostka, pomimo iż jest uzależniona od społeczeństwa, w pewien sposób jest niezależna i zdolna do przeprowadzania zmian w społeczeństwie. Posiada jakiś zasób wiedzy, potrafi określić swoje potrzeby i o nie walczyć. Przedstawicielem neopsychoanalitycznej koncepcji jest, Fromm, który pragnie udowodnić, iż ludzka natura to wytwór historii oraz kultury, a psychika człowieka ujawnia się poprzez jego potrzeby. Sam człowiek czuje się osamotniony, ponieważ nie kontaktuje się z innymi. Człowiek według Formma posiada dwojaką naturę. Jest istotą żyjącą, która posiada potrzeby fizjologiczne, co wiąże się także z ich zaspokajaniem. Jest także istotą rozumną, posiadającą samowiedzę oraz wyobraźnię. Wychować człowieka oznacza poznanie jego psychiki a także jego potrzeb:

- potrzebę więzi, (dzięki rozumowi oraz wyobraźni stworzył kontakty społeczne, które opierają się na miłości, odpowiedzialności, zrozumieniu)

- potrzebę transcendencji, (człowiek wznosi się nad naturą zwierzęcą)

- potrzebę zakorzenienia się, (człowiek potrzebuje czuć się częścią społeczeństwa i świata)

- potrzebę tożsamości osobowej, (każdy z nas jest inny, posiada swoją odrębność)

- potrzebę światopoglądu, (człowiek może zrozumieć świat dzięki rozumowi)

Z tymi potrzebami człowiek przychodzi na świat, a możliwość ich zaspokajania jest zależna od uwarunkowań społecznych.

K. Horney uważa, że psychika oraz niezdrowa osobowość człowieka powstaje z lęku neurotycznego a ten ma swoje źródło podczas utraty bezpieczeństwa, jakie powinni mu dać rodzice. Chęć uwolnienia od lęku powoduje wrogie oraz agresywne zachowanie. Czasami zachowania te mogą przybrać formy uległości, pokora. Zachowania dziecka mogą przejawiać się poprzez potrzeby neurotyczne:

- potrzebę współczucia oraz uznania,

- potrzebę przychylnego partnera,

- potrzebę zminimalizowania życia,

- potrzebę władzy,

- potrzebę eksploatowania innych,

- potrzebę uznania,

- potrzebę osobistego podziwu,

- potrzebę udoskonalania się,

- potrzebę samowystarczalności,

- potrzebę nieskazitelności.

Zaspokajanie wszystkich wyżej wymienionych potrzeb jest nie realne, dlatego też stanowią one źródło konfliktów wewnętrznych.

Później z tych potrzeb zostały wyodrębnione trzy grupy:

- potrzeby, które mają na uwadze ludzi,

- potrzeby, które nie liczą się z ludźmi,

- potrzeby, które są wrogie ludziom.

Konflikty, które powstają w jednostce mogą zostać rozwiązane przy połączeniu wyżej wymienionych trzech grup potrzeb. Nasilenie się konfliktów w dużej mierze uzależnione jest przez doświadczenia nabyte w dzieciństwie.

Pragmatyzm pedagogiczny ma na uwadze prawdziwość myśli czy koncepcji, jeśli są one efektywne i prowadzą do sukcesów w działaniu. Przedstawicielem owego kierunku jest William James. Teoria dotycząca prawdziwości naszych myśli została wykorzystana, przez Deweya i Kreschensteinera w szkole pracy. Koncepcje behawiorystyczne wykorzystują także pragmatyzm pedagogiczny. Mowa tutaj o operacjonaliźmie Skinnera, który zachowanie człowieka ujmuje jako reakcja i oddziaływanie na otoczenie. Pojęcia oraz ich znaczenie wyznaczone jest nie przez słuch czy wzrok, ale przez operacje, jakie wykonujemy używając tych pojęć.

Koncepcja behawiorystyczna w pedagogice mówi o wychowaniu, z którego powinny wynikać wszelkie pożądane przez społeczeństwo zachowania. Owa koncepcja na dalszy plan zsuwa wrodzone właściwości i instynkty. Źródła tego prądu leżą w środowiskowym uwarunkowaniu zachowania człowieka. Kierunek powstał dzięki badaniom eksperymentalnym nad zwierzętami oraz małymi dziećmi. Badane były jedynie zachowania, czyli reakcje na określone bodźce. Badania odbywały się w schemacie bodziec-reakcja. Przedstawicielem był Watson. Ujmuje on zachowanie ludzkie jako szeroki wachlarz pojedynczych ruchów oraz ich zespołów a także werbalne wypowiedzi i gesty. Zachowanie jest, więc całokształtem przystosowania się do środowiska. Pedagogika behawiorystyczna podkreślała uwarunkowanie zachowania poprzez sytuację, w jakiej się znalazł. Każde ludzkie zachowanie jest silnie uzależnione od działających na jednostkę bodźców. Owa koncepcja podchodzi do kształtowania się zachowań w sposób mechaniczny na zasadzie reakcji i bodźca. Nie uwzględnia przy tym świadomości ludzkiej a także psychiki. Również prąd ten niedocenia dziedziczenia pewnych właściwości.

Esencjalizm pedagogiczny był nurtem, który przeciwstawił się przede wszystkim pedagogice J, Deweya. Esencjalizm był za ograniczeniem swobody młodzieży. Wychowanie powinno odbywać się przy działalności nauczyciela-wychowawcy, a opierać się winno na zasadzie systematyczności oraz logiczności. Wychowanie ma służyć potrzebom społecznym, ponieważ zmiany cywilizacyjne prowadzą do wywyższenia i potrzeby nauczania młodzieży.

Pedagogika personalistyczna ujmuje w różny sposób osobowość ludzką. Przedstawicielem tego kierunku jest S. Hessen, który uważał, że wychowanie posiada warstwową strukturę a ponadto jest to proces, podczas którego jednostka i społecznego wzajemnie się uzupełniają. Wychowanie powinno doprowadzić do ukształtowania się osobowości ludzkiej dzięki wartością kulturalnym. Hessen uważał, że wychowanie i kultura pokrywają się w swoich celach. Cele wychowania odpowiadają celom kultury. Istnieją także rodzaje wychowania, których jest tyle ile jest wartości kulturalnych. Pedagogika według niego jest filozofią stosowaną, ponieważ każda dziedzina filozofii ma swój odpowiadający dział z pedagogiki. Odrzucił on ideał wychowania Rousseau oraz ideał wychowania swobodnego Towstoya na rzecz karności. W dziecku wytwarza się siła, która przeobraża przymus w wolność. Uważał, że przymus oraz wolność wzajemnie się przenikają. Struktura wychowania składa się z:

- biologicznego ujęcia życia (wiąże się z pedagogiką naturalistyczną),

- bytu społecznego (wiąże się z pedagogiką socjologizmu),

- kultury duchowej (wiąże się z pedagogiką humanistyczną),

- wspólnotą moralną (wiąże się z doskonałą miłością do bliźniego).

Wychowanie moralne ma doprowadzić do wytworzenia się w człowieku wolności, co można uzyskać podczas zmiany jego temperamentu. Powinno ono zmierzać do wychowania całego człowieka a nie tylko jego woli. Tak samo wychowanie naukowe powinno mieć na uwadze ukształtowanie całej duchowej istoty ludzkiej, a nie jedynie jego zdolności umysłowych. Nauczyciel powinien kierować pracą uczniów a także naprowadzać na samodzielną pracę. Hessen jest twórcą zasady dialektycznej, która uważa, iż napięcie dialektyczne pomiędzy duchem podmiotowym oraz przedmiotowym jest elementem procesu kształcenia oraz wychowania. Człowiek nie może biernie przyswajać kultury, musi zainicjować w sobie twórczość i przyczynić się do stworzenia nowych wartości kulturalnych. Pedagogika personalistyczna posiada swoje podłoże w metafizyce i mistyce. Teologiczne uzasadnienia są bardziej cenione niż naukowe wyjaśnienia, dlatego też widoczne są w niej pewne nieudowodnione założenia.

Pedagogika marksistowska wiąże wychowanie z powstaniem całego systemu komunistycznego. Odnosiło się ono i było związane z klasą robotniczą, która walczyła o zlikwidowanie wyzysku. Marks oraz Engels rolę wychowania w społeczeństwie, a także jego wpływ na rozwój człowieka przedstawili w bardzo naukowy sposób. Sformułowali prawo o klasowym i historycznym wychowaniu. Dokonali analizy wychowania burżuazyjnego dzięki temu powstał program, zmieniający oświatę ludową. Domagano się upowszechnienia nauczania początkowego oraz wydania praw, które normowałyby pracę i zapewniałyby wykształcenie podstawowe dzieciom w fabrykach. Marks i Engels pragnęli przygotować członków społeczeństwa do zachodzących zmian. Wychowanie komunistyczne składa się z wychowania umysłowego, fizycznego oraz kształcenia technicznego. Winno ono stworzyć człowieka z moralnym obliczem. Kierunek ten spotkał się z brakiem podejścia indywidualnego, a także przygotowani ludzie do życia w społeczeństwie nadawali się jedynie do jednej pracy.