Osobowość jest podstawowym narzędziem pracy każdego nauczyciela. Wiele wysiłku powinien on zatem wkładać w twórcze rozwijanie swojej osobowości, tak, aby stała
się niezgłębionym bogactwem, z którego będą czerpać wychowankowie. Osobowość jest określana jako zespół stałych właściwości, cech i procesów psychofizycznych, odróżniających daną osobę od innych, mających wpływ na jej postępowanie, sposób zachowania się. Osobowość nauczyciela musi się rozwijać w trzech sferach: w sferze psychologicznej, która związana jest z osobistą wartością nauczyciela, jego stosunkiem
do siebie samego; w sferze pedagogicznej, dotyczącej stosunku wychowawcy
do wychowanków; oraz w sferze socjologicznej, która dotyczy stosunku nauczyciela
do całego społeczeństwa.
O osobowości nauczyciela pięknie mówił Jan Władysław Dawid, stwierdzając,
że najważniejszą jej cechą jest "umiłowanie dusz ludzkich". Podkreśla on konieczność emocjonalnego zaangażowania nauczyciela w proces wychowawczy, aby przynosił
on efekty, wpływał na zmianę zachowań uczniów. Dawid kładzie nacisk na życzliwość, uczciwość nauczyciela, jego pozytywny stosunek do drugiego człowieka, pełen szacunku dla godności drugiego. Nauczyciel musi potrafić wytworzyć przyjazną atmosferę w klasie.
Osobowość wychowawcy, nauczyciela powinna cechować również otwartość, wrażliwość, odpowiedzialność, szlachetność. Nacisk kładzie się na aspekt moralny osobowości wychowawcy.
Nauczyciel, wychowawca, to osobowości stawiane w naszym społeczeństwie
na świeczniku. Wiele się od nich wymaga, tworzy się pewne schematy, zbiory cech, którymi się oni powinni odznaczać. Aby wykazać że takie mechanizmy zachodzą w naszym społeczeństwie, zostały przeprowadzone badania empiryczne w różnych miejscach, wśród różnych respondentów.
Zbadano poziom empatii nauczycieli szkół podstawowych i specjalnych
i studentów przygotowujących się do tego zawodu.
Empatia jest jedną z ważniejszych cech nauczycieli, którzy zajmują się dziećmi, zwłaszcza dziećmi potrzebującymi szczególnej troski. Przebadano 170 osób za pomocą Kwestionariusza Empatii Emocjonalnej Mehrabiana i Epsteina. Pytania dotyczyły: ekstremalnej wrażliwości emocjonalnej, podatności na zranienia emocjonalne, tendencji
do wzruszeń w związku z doświadczeniami przeżywanymi przez innych (pozytywnymi
i negatywnymi), rozumienia uczuć osób, których się nie zna, zaprzeczenia uczuciom, tendencji do okazywania współczucia i sympatii wobec innych, odrzucenia uczuć innych, gotowości do wchodzenia w kontakty z osobami oczekującymi pomocy, umiejętności komunikacyjnych.
Raport z badań: największym poziomem empatii wykazali się studenci pedagogiki specjalnej. Posiadają oni największą skłonność do wchodzenia w relacje z osobami oczekującymi pomocy, potrafią się mocno wzruszać w obliczu krzywdy drugiego człowieka i cieszyć z pozytywnych doświadczeń innych. Nauczyciele osiągnęli niższy poziom empatii w tych badaniach, czego przyczyny upatruje się w syndromie wypalenia zawodowego, często pojawiającego się u pracujących z dziećmi, z młodzieżą wychowawców.
Źródła: Kliś Maria, Kossewska Joanna: Zdolność do empatii u nauczycieli
i studentów "Psychologia Wychowawcza", 2, 1993
Kolejne badania nad osobowością nauczyciela przeprowadzone zostały wśród wychowawców nauczania początkowego w szkołach podstawowych we Wrocławiu. Przebadano 60 osób za pomocą ankiety specjalnie na ten cel przygotowanej. Badani nauczyciele mieli określić jakie cechy powinien posiadać wzorowy nauczyciel, jakich cech wymagają, żądają od nauczyciela uczniowie i ich rodzice oraz jakimi cechami powinni
się odznaczać inni ludzie dorośli i dzieci.
Raport z badań: 95% osób badanych uznało za najważniejszą cechę nauczyciela - życzliwość, a zaraz po niej - sprawiedliwość. Cechy te nie są jednak w takiej mierze wymagane od innych osób - nie nauczycieli. Od pozostałego społeczeństwa wymaga
się przede wszystkim: pracowitości, uczciwości, zdyscyplinowania, pozytywnego nastawienia do społeczeństwa i kultury osobistej. O ile zrozumiały jest fakt, że wymaga się od nauczycieli szczególnej życzliwości i uczciwości ze względu na spełniany przez nich zawód, o tyle zaskakuje owa rozbieżność między cechami charakteryzującymi nauczycieli
a cechami pożądanymi u reszty społeczeństwa.
Źródła: Szerląg Alicja: Problematyka jednoznaczności nauczycielskich osobistych celów wychowania "Nowa Szkoła",3, 1982
Kolejny przykład badań przeprowadzonych w 1995 roku wśród aż 999 respondentów - nauczycieli, dotyczył ich najważniejszych cech osobowości. Byli to w 64, 3% nauczyciele szkół państwowych i w 35, 7% nauczyciele ze szkół niepaństwowych. Otrzymali oni kwestionariusze z czternastoma cechami: altruizm, humanitaryzm, obowiązkowość, słowność, patriotyzm, poszanowanie tradycji, konformizm społeczny, uspołecznienie, samokrytycyzm, samodoskonalenie się, religijność, wielkoduszność, odwaga w walce ze złem; które mieli ułożyć według ich ważności w zawodzie nauczyciela.
Raport z badań: wśród wymienionych cech znajdują się te, które odzwierciedlają etyczno - moralne wzorce, jakimi powinni się kierować nauczyciele. Niestety tylko 4,7% nauczycieli wybrało religijność jako ważną cechę, podczas gdy większość z nich to osoby wierzące i praktykujące. Na pierwszym miejscu znalazła się obowiązkowość - 53,2%, potem humanitaryzm - 45,5% i tolerancja - 40,4%. Nisko oceniony był patriotyzm, bo tylko 3,7%.
Źródła: Rusiecki Józef: Preferencje zasad moralno-etycznych i wzorców osobowych wśród nauczycieli " Wychowanie na co dzień",1-2,1996
Badania prowadzone w 1995 roku w Siedlcach dotyczyły wzorów osobowych nauczycieli. Grupą badawczą stały się tym razem dzieci w liczbie 87. Byli to uczniowie dwóch szkół podstawowych, z których jedna była państwowa, a druga katolicka.
Raport z badań: niezależnie od szkoły, od płci respondentów, zostały wybrane takie same cechy nauczycieli jako najważniejsze: sprawiedliwość, życzliwość, wyrozumiałość, konsekwentność, poczucie humoru, opanowanie. Są to cechy które wiążą się ze sposobem zachowania się nauczyciela. Dzieci pomijają zupełnie wygląd zewnętrzny wychowawców.
Źródła: Oskroba Anna, Świerk Ewa: Szkolne wzory osobowe w opinii uczniów "Problemy Opiekuńczo Wychowawcze",10, 1996
Grupa ośmioklasistów z dawnego systemu edukacyjnego w Polsce została przebadana pod kątem znaczenia, jakie ma dla nich osobowość nauczyciela
w kształtowaniu ich aktywności na lekcji, w wytwarzaniu przyjaznej atmosfery, dobrego klimatu w klasie. Takie same pytania zadano również ich nauczycielom.
Raport z badań: uczniowie wskazali na takie cechy jak: cierpliwość, tolerancję, poczucie humoru, otwartość, wyrozumiałość, kompetencje zawodowe. Nauczyciele niemalże potwierdzili tą listę, dodając jednocześnie te cechy swojej osobowości, które przeszkadzają im najbardziej w pracy z uczniami: wybuchowość i brak konsekwencji. Źródła: Seul Sylwia: Osobowość nauczyciela "Edukacja i Dialog", 7, 1996
W Krakowie w jednym z liceów ogólnokształcących przebadano grupę młodzieży
z trzecich klas. Sondaż diagnostyczny miał na celu określić jaki uczniowie posiadają wizerunek nauczyciela.
Raport z badań: połowa respondentów wskazała, że spotkane tzw. ideały wśród nauczycieli posiadały takie cechy jak: sprawiedliwość, poczucie humoru, wyrozumiałość, sympatyczność, optymizm, cierpliwość. Pozostałe osoby nigdy nie spotkały na swej drodze szkolnej, edukacyjnej wymarzonego nauczyciela.
Źródła: Anna Czepiec-Mączka: Wizerunek nauczyciela w opinii uczniów "Problemy opiekuńczo Wychowawcze",8, 2000
Kolejną grupą badawczą stały się sześcioletnie dzieci, które miały za zadanie przedstawić obraz nauczyciela, jaki posiadają. Uczyniono to za pomocą rozmowy kierowanej oraz analizy rysunków przedstawiających postać nauczyciela - wychowawcy.
Raport z badań: z rysunków i rozmów z dziećmi wyraźnie widać było, że dzieci podkreślają dobre cechy swoich wychowawców. 60 % rysunków było namalowanych bardzo starannie, przedstawiało uśmiechnięte twarze i odświętnie ubrane postaci nauczycieli. Rozmowy pozwoliły wychwycić kilka najważniejszych, zdaniem dzieci sześcioletnich, cech wychowawcy: dobroć, wesołość, umiejętność i chęć pomagania
im w razie trudności. Dzieci wskazały również, że boją się gdy pani ich krzyczy, kiedy jest nerwowa i stosuje wobec nich kary.
Źródła: Tyszkiewicz Dorota, Raś Mieczysław: Obraz nauczyciela w oczach sześciolatków "Wychowanie w przedszkolu", 10, 1992
Przeprowadzono również badania wśród studentów nauczania początkowego, aby uzyskać od nich wzór osobowy nauczyciela, którym chcieliby się stać, oraz wśród nauczycieli nauczania początkowego, którzy już praktykują wykonywanie zawodu.
Raport z badań: cechy wymienione przez studentów dotykają emocjonalnej strony osobowości nauczyciela: pogodność, sprawiedliwość, samokrytycyzm, dotrzymywanie słowa. Cechy wymienione przez nauczycieli kładą nacisk na stronę instrumentalną: obowiązkowość, rzetelność, dokładność, sumienność, konsekwencja, szczerość.
Źródła: Socha Władysław: Wpływ preferencji wartości moralnych
na formułowanie wzoru osobowego nauczyciela przez studentów nauczania początkowego "Ruch pedagogiczny",1, 1987
Oprócz badań, prowadzonych wśród dzieci, uczniów, studentów, samych nauczycieli, dotyczących podstawowych cech osobowości nauczyciela, wychowawcy, zostały również przeprowadzone badania wśród nauczycieli specjalnych. 220 nauczycieli specjalnych zostało przebadanych w 1995 roku w celu określenia optymalnych cech pedagoga specjalnego. Byli wśród nich: surdopedagodzy, tyflopedagodzy
i oligofrenopedagodzy.
Raport z badań: 82,7% respondentów podała jako najważniejsze diw cechy pedagoga specjalnego: cierpliwość i sprawiedliwość. Jest to związane w sposób oczywisty ze specyfiką osób, z którymi pracuje pedagog specjalny. Uczniowie z różnorodnymi dysfunkcjami potrzebują szczególnej cierpliwości i wyrozumiałości ze strony swych opiekunów. Pozostałe cechy wymieniane jako istotne w osobowości pedagoga specjalnego to: dobroć, miłość, emocjonalność, wrażliwość, życzliwość, opiekuńczość, troskliwość, serdeczność, spokój, opanowanie, wewnętrzna harmonia, zrównoważenie, uczciwość, rzetelność, empatia, twórczość, altruizm, dojrzałość emocjonalna.
Jak widać wyniki tych badań różnią się od poprzednich, dotyczących cech osobowości nauczycieli pracujących w zwykłych szkołach. Kładzie się tu duży nacisk
na cechy stanowiące o dobrej relacji nauczyciela z uczniami. Dzieci niepełnosprawne spragnione są bowiem ciepłych, ludzkich kontaktów, a wszelka niedojrzałość emocjonalna nauczycieli specjalnych może ich głęboko zranić i popsuć cały proces wychowawczy, socjalizacyjny.
Źródła: Olszak Alicja: Cechy osobowości pedagoga specjalnego w opinii nauczycieli szkół specjalnych. "Szkoła Specjalna",1,1998
Specyficzna sytuacja przedstawia się również w domach dziecka. Zostały przeprowadzone badania w 1995 roku w jednym z żeńskich domów dziecka, które dotyczyły osobowości wychowawców i ich wpływu na osobowości wychowanek. Badania prowadzone były w grupie dziewiętnastu dziewcząt, za pomocą sondażu, który miał określić: jaki posiadają te sieroty społeczne obraz idealnego nauczyciela, wychowawcy,
a jaki obraz rzeczywistego wychowawcy.
Raport z badań: idealny nauczyciel, według dziewcząt, powinien posiadać takie cechy jak: obowiązkowość, pracowitość, sumienność, punktualność, życzliwość, dobroć, uprzejmość, szczerość, powinien być pełen ciepła i troski. Jak widać niespełnione
w domach rodzinnych potrzeby wychowanek domu dziecka, zostały przez nich przetransformowane na pożądane cechy idealnego nauczyciela.
Źródła: Gańko Anna; Wzory osobowe w opiniach wychowanek domu dziecka "Problemy Opiekuńczo Wychowawcze",10, 1996
Na koniec warto przyjrzeć się jeszcze jednym badaniom, przeprowadzonym wśród 458 osób. Respondenci stanowili grupę niejednorodną. Byli wśród nich: uczniowie klas trzecich i ósmych szkoły podstawowej, uczniowie szkół średnich i studenci. Badanie polegało na sporządzeniu listy dwudziestu pięciu cech, związanych z osobowością nauczyciela, a następnie wybraniu z nich tych, które są najważniejsze. W ten sposób
za pomocą sondażu, uzyskano gotowe zbiory cech najbardziej pożądanych w zawodzie nauczyciela.
Raport z badań: okazało się że inny wzór, model nauczyciela mają uczniowie z klas niższych szkoły podstawowej, inny z klas wyższych, jeszcze inny uczniowie ze szkół średnich, a studenci zwrócili uwagę na zupełnie inne cechy nauczyciela. Dla tych najmłodszych ważne jest to, co związane jest z uczuciową stroną osobowości nauczyciela,
z tym, co odnosi się do niego samego: życzliwość, sprawiedliwość, wyrozumiałość, zaufanie, cierpliwość. Uczniowie starsi, zwracali przede wszystkim uwagę na intelekt nauczyciela, na jego wiedzę i sposób jej przekazu, na jego kompetencje i talent pedagogiczny.
Źródła: Górecka Halina: Psychofizyczny wzór nauczyciela-wychowawcy
w oczekiwaniu młodzieży szkół podstawowych, średnich i studentów "Ruch pedagogiczny", 4,1998
Osobowość nauczyciela odgrywa bardzo ważną rolę w procesie nauczania
i wychowania. Samo pojęcie osobowości jest dość trudne do zdefiniowania. Podkreśla się w nim całokształt istotnych cech, które charakteryzują daną jednostkę. Osobowość odnosi się więc zarówno do sfery fizycznej, jak i emocjonalnej, intelektualnej, wolicjonalnej
i moralnej. W badaniach przedstawionych jako ostatnie pojawia się pojęcie "talentu pedagogicznego".
Talent pedagogiczny to coś co wpływa na osiągnięcie dużych efektów pedagogicznych, wychowawczych. Talent pedagogiczny to sposób realizacji, urzeczywistniania zamiarów twórczych, opartych na refleksji i na doświadczeniu instynktownym. Nauczyciel, który posiada talent pedagogiczny odznacza się takimi cechami jak: kontaktowość, żywa wyobraźnia, zdolność rozumienia cudzych stanów psychicznych, duża empatia, umiejętność obserwacji, posiadanie instynktu rodzicielskiego, zdolność wyrażania uczuć, ekstrawertyczność.
Maria Grzegorzewska podaje pełną charakterystykę osobowości nauczyciela, nawiązując do innych autorów - Dawida i Szumana. Podkreśla ona fakt, że osobowość nauczyciela, pedagoga, to musi być bogata osobowość. Wychowawca musi się odznaczać miłością do ludzi, dobrocią, chęcią pomocy innym, wiernością samemu sobie,
i wartościom, które wyznaje. Nauczyciel nieustannie musi wzrastać. Nie może zatrzymać się w miejscu, ale musi dbać o swój rozwój, musi nad sobą pracować. Praca wychowawcy nad sobą to głównie praca nad zgłębianiem wartości i ich urzeczywistnianiem w swoim życiu. Człowiek staje się sobą, osobą, gdy realizuje wartości. Wartości muszą
być realizowane w sposób wolny, zaangażowany, świadomy. Mają stać się tworzywem wewnętrznego życia człowieka, światem jego najgłębszych potrzeb, odniesień i pragnień. Potrzebne jest do tego osobowe podejście do wartości. Jeżeli wartości są aktywne, pobudzają osobowość do dynamicznego rozwoju. O to właśnie rozchodzi się w życiu nauczyciela, pedagoga, wychowawcy - o głębię jego osobowości, którą może pociągnąć wychowanków ku realizowaniu wartości, także tych najwyższych.
