Pojęcie metodyki pracy opiekuńczo - wychowawczej, powinno być dobrze znane każdemu pedagogowi lub wychowawcy, który w swojej pracy podejmuje się trudnej sztuki interakcji i współpracy z dziećmi czy młodzieżą. Termin ten oznacza analizę, interpretacje i organizacje procesu, jakim jest opieka i wychowawstwo. Metodyka pracy opiekuńczo - wychowawczej zajmuje się stanowieniem praktycznych podstaw działań, technik i metod mających dać określony skutek i cel w wyniku pracy pedagoga. Metodyka pracy jest obok teorii wychowania drugim niezbędnym czynnikiem w procesie pracy wychowawczej i razem z nim tworzącym i krystalizującym się w jedna, spójna całość dająca efekty wychowawcze. Mimo ze metodyka opiera się na teoretycznej wiedzy o procesie wychowania stanowi odrębny kierunek naukowy, mający dać wytyczne, co do działań praktycznych pedagoga w pracy opiekuńczo - wychowawczej. Działania te maja dopiero prowadzić do poprawnego przeprowadzania, czynności wychowawczych, uwzględniając miedzy innymi warunki, w jakich będzie przebiegał proces wychowania.

Możemy wyróżnić różne rodzaje metodyk w pracy opiekuńczo - wychowawczej. Są nimi:

  1. metodyka wychowania szkolnego, świetlicowego, wychowania w internacie lub w domu dziecka - czyli metodyka wyróżniona ze względu na instytucje w jakiej się ona odbywa
  2. metodyka pracy wychowawcy, nauczyciela zajęć pozalekcyjnych, wychowawcy kolonijnego - czyli metodyka wyróżniona ze względu na role opiekuna- nauczyciela w procesie wychowania
  3. oraz metodyka wyróżniona ze względu na cele danych działań wychowawczych, np. metodyka zajęć korekcyjnych lub metodyka działań resocjalizacyjnych.

Uogólniając można stwierdzić ze metodyka pracy opiekuńczo - wychowawczej ma przede wszystkim ustalać zadania i cele, jakimi powinny się kierować w swoich działaniach i pracy, tak odpowiedzialne ośrodki i instytucje opiekuńczo - wychowawcze. Ponadto metodyka pracy opiekuńczo - wychowawczej ma także niejako sprawować piecze nad sposobami i warunkami, w jakich dane cele wychowawczo - opiekuńcze mają być realizowane w tych ośrodkach Praca w takich ośrodkach ma przede wszystkim na celu praktyczne wykorzystywanie wskazówek powszechnej metodyki opiekuńczo - wychowawczej, która powstała w celu realizacji miedzy innymi takich działań jak: po pierwsze, zapewnienie podstawowych potrzeb każdego wychowanka, następnie: prawidłowego ich rozwoju psychicznego, intelektualnego oraz fizycznego, rozwijaniu osobowości i charakteru indywidualnego dla poszczególnych jednostek, zaspokajaniu także potrzeb jednostki, czyli potrzeb indywidualnych oraz uczeniu i podciąganiu wszelkich opóźnień i braków w rozwoju czy nauce jako takiej.

Metodyka pracy opiekuńczo - wychowawczej odbywa się jednak nie tylko w wyspecjalizowanych dla tego typu działań, ośrodkach, ale przede wszystkim powinna istnieć w każdym domu rodzinnym lub też rodzinach zastępczych czy tzw. wioskach dziecięcych. Cele, do jakich dąży praca w zakresie wychowawczym ma dać przede wszystkim rezultat w postaci: umiejętności samodzielnego działania i radzenia sobie w życiu, odpowiedzialności nad własnymi wyborami, własnym rozwojem moralnym, intelektualnym i psychicznym, umiejętności oceny swoich działań i siebie, samokrytyki, ale tez akceptacji wobec własnego "Ja", dążenia do rozwoju i zdobywania określonych celów. Aby wiec wyrobić w wychowankach te wszystkie cechy, wychowawca powinien z czasem zacząć ograniczać swoją ingerencję w działania ucznia i pozostawić mu pewien zakres swobody umożliwiający dalszą naukę samodyscypliny, samorealizacji i przede wszystkim samokształcenia.

Wraz, więc z rozwojem, zmieniającymi się potrzebami ucznia i jego sytuacji życiowej, wychowawca musi dbać, o odpowiednie wytworzenie jak najlepszych warunków i sytuacji sprzyjających dalszym procesom kształcenia się wychowanka. Do zadań wychowawcy, czyli zasad metodyki pracy opiekuńczo - wychowawczej należą:

  1. rozpoznanie środowiskowe ucznia, jego uwarunkowania społeczne i psychiczne pozwalające na dalszy rozwój, rozpoznanie rodzinne, budzenie zachowań pro społecznych i pro rodzinnych, a w dalszej fazie prowadzących do życia samodzielnego.
  2. ustalanie odpowiednich zasad i przepisów, w zakresie metodologicznego działania opiekuńczo - wychowawczego, pozwalających odpowiednio i celowo oddziaływać na wychowanka i jego rozwój, tak aby wyniki pracy były jak najefektowniejsze.
  3. odkrywanie coraz to doskonalszych, nowszych i efektywnych form działań metodyki opiekuńczo - wychowawczej w zakresie różnych typów i form opieki.
  4. podkreślanie konieczności ciągłego dokształcania wychowawców, opiekunów i nauczycieli, a także rodziców w zakresie metodyki pracy z dziećmi.
  5. prowadzenie statystyk i dokonań poszczególnych placówek i instytucji działających w zakresie opieki i wychowania, dla ciągłego ich rozwoju i motywacji, oraz dla wymiany wiedzy, porównania oraz wzbogacania doświadczeń własnych.

Wychowanie i opieka w teorii:

Aby dokładnie zrozumieć specyfikę metodologii i pracy nauczycieli z dziećmi, należy przyjrzeć się dokładnie teoretycznym definicjom pojęć wychowania i opieki. W tym celu można korzystać z licznych opracowań, jakich dostarczają nam słynni pedagodzy, jak na przykład: Łobocki, Kupisiewicz, Okoń czy Radlińska. Wychowaniem jest to ( według słownika psychologii, pod redakcją Włodzimierza Szewczyka) planowa, świadoma działalność ukierunkowana na kształtowanie osobowości człowieka, według założonego w różnym stopniu określonego wzoru, obejmującego wartości poznawcze, moralne, estetyczne i organizacyjno - społeczne. Działalność ta realizowana jest poprzez rodziców, instytucje oświatowe, środki masowego przekazu a także samą jednostkę. Inny słownik ( słownik psychologii, Norbert Sillamy) przedstawia wychowanie jako proces rozwijania zalet moralnych, intelektualnych, artystycznych i fizycznych, które dziecko posiada w stanie potencjalnym. Wychowanie nie ma na celu zmieniania natury ucznia, ale wspomaganie jego rozwoju w harmonii z otoczeniem. Wymaga znajomości potrzeb dziecka, praw jego rozwoju fizycznego i psychicznego. Proces ten w dużej mierze, zależy również od wyobrażenia, jakie się ma o człowieku.

Pokreślić należy jednak, że warunkiem zaistnienia prawidłowego procesu wychowawczego jest przede wszystkim zapewnienia wychowankowi podstawowych potrzeb opiekuńczych. Ale też opieka jest zależna od typu i kierunku wychowania ucznia. Są to wiec dwa pojęcia ściśle za sobą związane, ale nie jednoznaczne. Samą natomiast opieką, nazywa się działania, jakie podejmują specjalne instytucje lub jednostki, aby przeciwdziałać lub zwalczyć sytuacje zagrożenia, z którymi samo dziecko sobie nie poradzi. Dlatego też pojęcie opieki, podzielić możemy na dwa typy:

  • Opieka profilaktyczna, oznaczająca działania mające zapobiegać sytuacjom niebezpiecznym dla wychowanka.
  • Opieka interwencyjna, oznaczająca działania mające uratować dziecko spod złych wpływów, niebezpiecznych sytuacji, które już zaistniały i trwają.
  • Opieka kompensacyjna, oznaczająca działania mające na celu zneutralizowanie skutków działań, jakim zostało poddane dziecko w sytuacji opieki interwencyjnej.

Rodzina i system pomocy rodzinie

Wśród czynników środowiskowych najistotniejszy wpływ na rozwój jednostki wywiera rodzina.

Jest to naturalne środowisko, w którym dziecko nabywa pierwszych doświadczeń, rozwija się, uczy, stawia pierwsze kroki w długim procesie socjalizacji. Rodzina jest najpowszechniejszą grupa społeczną i historycznie najstarszą formą życia społecznego, dlatego tez pełni wiele ważnych funkcji w procesie rozwoju dziecka. Są to między innymi: funkcja opiekuńcza, czy socjalizacyjna.

Rodzina powinna dać dziecku miłość, opiekę i zapewnić wszystkie jego potrzeby psychiczne, fizyczne i intelektualne. To w niej dziecko nawiązuje pierwsze więzi emocjonalne z rodzicami, rodzeństwem. Uczy się jak żyć w zgodzie z innymi, jak dostosowywać swoje zachowanie do oczekiwań grupy i jak czerpać z tego korzyści. Ważnym aspektem jest tu wspomniany już proces socjalizacji, czyli uspołeczniania. Termin ten oznacz nabywanie przez dziecko wartości, obyczajów, norm akceptowanych w społeczeństwie i wymaganych do funkcjonowania w obrębie grupy. Rodzice powinni też pozostawić dziecku repertuar czynności pozwalających na uniezależnienie się od innych i naukę samoobsługi. Już około 2 roku życia dziecko zaczyna aktywnie uczyć się,

np. posługiwania przedmiotami codziennego użytku i w tym celu naśladuje dorosłych. Także w toku rozwoju mowy dzieci wzbogacają swój słownik przez wyrazy zasłyszane u dorosłych - warto wiec używać ładnej, poprawnej polszczyzny i mówić do dziecka dużo, ale powoli i wyraźnie. Rodzina powinna, więc zdawać sobie sprawę z ogromnej odpowiedzialności, jaka na niej ciąży. Musi umieć dawać dziecku przykład, być dla niego godnym wzorem do naśladowania. Oczywiście wpływ na to będzie także miała struktura rodziny i system wychowania potomstwa. Nie każda rodzina ma to szczęście, że jest rodziną pełną. Obserwuje się coraz większą liczbę rodzin niepełnych - rozwiedzionych, zrekonstruowanych lub wręcz zastępczych. Rodziny takie mają duże utrudnienie w pełnieniu swojej roli. Muszą umieć stworzyć atmosferę rodzinnego ciepła, miłości i zaufania mimo np. nieobecności jednego z rodziców. Równie ważną kwestią jest rozmiar rodziny, jej wielopokoleniowość i wielodzietność. Duża rodzina gwarantuje liczne interakcje z przedstawicielami różnych pokoleń i gwarantuje łatwość w nawiązywaniu kontaktów w przyszłości. W przypadku rodziny wielodzietnej, plusem będzie wzajemne oddziaływanie na siebie rodzeństwa - dziecko uczy się pewnych form zachowań, co ułatwi wejście w środowisko szkolne dziecka. Jeżeli zaś dziecko jest jedynakiem należy zapewnić mu stały kontakt z rówieśnikami, który nie może zostać zastąpiony nadopiekuńczością, lepszą sytuacją materialną rodziny czy jej nadmiernymi oczekiwaniami wobec jedynaka. Nierzadko w dzieciach-jedynakach kształtowane są przez to negatywne cechy osobowości, które wychodzą na jaw w późniejszym, dorosłym życiu.

Jednym z ważniejszych czynników jest też styl wychowania dziecka przez rodzinę. Chyba najlepszym, ale też najtrudniejszym do zrealizowania i wymagającym od rodziców cierpliwości, konsekwencji i samokontroli jest styl wychowania demokratycznego. Jest to styl powstały w wyniku zestawienia dwóch skrajnie różnych stylów: autorytarnego (opartego na karze i posłuszeństwie) i liberalnego ( pełnej swobodzie). Styl demokratyczny opiera się na przekonaniu ze dziecko posiada pewien zakres praw, zwiększanych wraz z wiekiem, dlatego przyznawany jest mu pewien zakres swobody i możliwość wpływu na sprawy codzienne życia rodzinnego. Środkami do celu wychowawczego nie są kara i nagroda, ale rozmowa i argumentacja. Dziecko wykonuje pewne czynności, ponieważ jest do tego przekonane, a nie, przymuszane. Styl ten konsekwentnie realizowany zapewnia wykształcenie w dziecku wielu pozytywnych cech charakteru: jak sumienność i samodzielność.

Rodzina odgrywa zasadniczą role w rozwoju jednostki, a wpływ ten wyraża się przede wszystkim w zaspokajaniu potrzeb i stwarzania warunków do nauki.

Aby wspomóc rodzinie w trudnym procesie wychowawczo - opiekuńczym istnieje wiele specjalnie do tego powołanych instytucji. Już Powszechnej deklaracji Praw Człowieka i Europejskiej Konwencji Praw Człowieka - określono status i definicje rodziny, oraz stwierdzono, że ma ona naturalne prawo do pomocy i wsparcia, w zakresie wychowywania i opieki nad dziećmi. Dokumenty te podkreślają bezwzględne pierwszeństwo rodziny i rodziców w procesie wychowawczym, na ile ich sytuacja na to pozwala, a także mówią, że dziecko ma przyrodzone prawo do opieki, i wymagania od rodziny jej spełnienia, co dokument określa, jako prawo dziecka do rodziny. W poszczególnych państwach system pomocy rodzinie zorganizowany jest inaczej. W Polsce zajmują się tym głównie samorządy gminne i powiatowe. Do podstawowych zadań gminy, należy opieka nad rodzinami zamieszkującymi jej teren, w sensie zapewnienia im podstawowych potrzeb egzystencjalnych. W szczególnych przypadkach, wymagających nagłej interwencji i działania, jak na przykład: odebranie dziecka rodzinie pozostającej w sytuacji patologicznej, inicjatywę przejmuje starostwo powiatowe. Na najwyższym szczeblu samorządowym, opiekę nad rodziną i dzieckiem oraz nadzór nad powiatami i gminami, sprawuje województwo. System ten działa dzięki pro rodzinnej reformie administracyjnej z 1.01.1999 roku, która przekazała także zadanie opieki nad dzieckiem z Ministerstwa Edukacji Narodowej do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.