Klasyfikacja instrumentów.

Instrumenty muzyczne - przyrządy wytwarzające dźwięki, stosowane do wykonywania muzyki. Zasadniczym elementem każdego instrumentu, będącym źródłem dźwięku jest wibrator (struna, membrana, słup powietrza, sztabka). Następnie niezbędny jest element, który pobudza wibrator do drgania tzw. incytator (smyczek, pałeczka perkusyjna, plektron).Ostatnią podstawową częścią instrumentu jest rezonator (amplifikator), który ma za zadanie wzmacniać drgania(pudło rezonansowe, płyta rezonansowa).

E. Hornbostel i C. Sachs w roku 1914 zaproponowali podział instrumentów, oparty o zasady akustyczne. Ich klasyfikacja instrumentów wygląda następująco:

  • membranofony-źródłem dźwięku jest wprawiona w drganie membrana (np. kotły, bębny)
  • idiofony- wibrator to ciało stałe o naturalnej sprężystość (ksylofon, fisharmonia, gong)
  • chordofony- źródłem dźwięku jest napięta struna (np. skrzypce, harfa, fortepian)
  • aerofony- rolę wibratora pełni słup powietrza zawarty w piszczałce, który jest pobudzany do drgań za pomocą zadęcia (dęte)

Klasyfikacja ta została uzupełniona w późniejszym czasie o:

  • elektrofony- dźwięk powstaje(częściowo lub wyłącznie) w wyniku drgań elektrycznych(incytator) i jest emitowany przez głośnik np. syntezator lub organy elektronowe(wibrator).

Dalsza klasyfikacja, bardziej szczegółowa polega na wyodrębnieniu w głównych grupach podgrup, opierając się o:

1.Kryterium sposobu w jaki pobudzany jest wibrator do drgań( np. szarpane, uderzane, pocierane, dęte).

2.Kryterium konstrukcji np. aerofony mogą być: wargowe, stroikowe, ustnikowe lub wolne.

Oprócz naukowej systematyzacji instrumentów muzycznych stosuje się także podział wynikający z praktyki:

  • strunowe, które z kolei mogą być: smyczkowe(np. skrzypce, wiolonczela); szarpane(np. gitara, harfa) lub klawiszowe( np. fortepian, klawesyn)
  • dęte: drewniane(np. flet, obój, klarnet) i blaszane(np. trąbka, tuba, puzon)
  • perkusyjne: o określonej wysokości dźwięków( np. marimba, ksylofon, wibrafon) i o nieokreślonej wysokości dźwięku ( bębny, trójkąt- trangiel, talerze)

Jako instrumenty muzyczne bywają także stosowane przyrządy nie mające przeznaczenia muzycznego, jak np. maszyna do pisania czy też kowadło. Zyskują one znamiona instrumentów muzycznych w wyniku świadomego, celowego zastosowania w utworze muzycznym.

Instrumenty dęte

Instrumenty dęte są instrumentami, które wydają brzmienie na skutek dmuchania w nie (dęcia) dzielą się na:

drewniane :

a)wargowe: flet

b)stroikowe: klarnet, obój, saksofon, fagot

blaszane :

a)ustnikowe: trąbka, róg, tuba

b) suwakowe: puzon

A oto charakterystyka tych instrumentów:

DREWNIANE:

Flet -instrument należący do grupy aerofonów wargowych, istniejący w dwóch typach:

1.Flet poprzeczny - obustronnie zamknięta rurka drewniana, z kości słoniowej bądź też z metalu, o długości ponad 70 cm, z otworem wargowym przy jednym z końców instrumentu, służącym do zadęcia oraz z otworami bocznymi, które wyposażone są w klapki, mające służyć do zmiany wysokości dźwięku. Materiał, z którego zbudowany jest flet wpływa na barwę dźwięku np. flety drewniane cechuje miękkie brzmienie, natomiast w przypadku fletu metalowego jest ono ostrzejsze, bardziej jaskrawe. Flet używany jest w muzyce jako instrument solowy, a także w zespołach kameralnych, orkiestrach dętych lub symfonicznych. Instrument ten, w swej prymitywnej formie przedostał się na kontynent europejski z Azji w wieku XII. Od XVI w. wykorzystuje się go w muzyce artystycznej. Ostateczna wersja instrumentu została udoskonalona w XIX w. przez T. Böhma. Później zostały naniesione tylko niewielkie zmiany. Najmniejszą wersją fletu poprzecznego jest piccolo(pikolo, pikulina), o stroju transponującym o oktawę w górę. Początkowo (ok.1800) stosowany w orkiestrach dętych, później także w symfonicznych jako instrument dęty drewniany o najwyższej i najbardziej jaskrawej barwie brzmienia.

2.Flet prosty, podłużny, dzióbkowy [wł. flauto dolce; niem. Blockflöte]- podczas gry trzymany jest pionowo; długa rurka z bocznymi otworami ,które mogą być zakrywane bezpośrednio palcami lub klapkami. Ta odmiana fletu stosowana jest w Europie od XI w. W wieku XVI zaczęto flet prosty budować w różnych strojach. Najczęściej spotykane były stroje: dyszkantowy, altowy i tenorowy. Od XVIII w. stopniowo wypierany był przez flet poprzeczny. Współcześnie flet prosty jest instrumentem stosowanym przez zespoły grające muzykę dawną, w szkołach na zajęciach muzyki lub przez muzyków amatorów. Prastarą formą fletu prostego były flety naczyniowe tworzone z wypalonej gliny. Instrument zbudowany w XIX w. Zwany okaryną nawiązuje do tej pradawnej formy.

Klarnet- instrument o cylindrycznej rurze wyposażonej w klapy i zakończonej z jednej strony lekko rozszerzającą się czarą głosową, z drugiej zaś płasko ściętym ustnikiem ze stroikiem. Najczęściej używane są klarnety w strojach : A, B, Es( te trzy transponujące) i C (nie transponuje).Klarnet jest instrumentem powstałym w XVII w. z francuskiego chalumeau ,udoskonalonego przez J.C.Dennera, a następnie przez jego synów. Wszedł do orkiestry symfonicznej w II połowie XVIII w. zyskując funkcję jednego z podstawowych jej instrumentów. Klarnet w stroju C ma najostrzejsze brzmienie i po dzień dzisiejszy wchodzi w skład kapel ludowych i orkiestr tanecznych. Klarnet w stroju A w zasadzie nie jest już używany, a jego partie przejęte są przez klarnet w stroju B, który wyposażony jest o dodatkową klapę, dającą możliwość wydobycia najniższego dźwięku - A. W wieku XIX budowano także klarnety w innych strojach np. klarnet altowy w stroju F lub Es, basethorn- odmiana klarnetu altowego w stroju F, a także basklarnet -klarnet basowy, najczęściej w stroju B, o znacznie większym rozmiarze i zakrzywionej do góry czarze głosowej( zbudowany w 1772 r. przez G.Lota).

Fagot- instr. stroikowy; dwie połączone kolankiem drewniane rury, o łącznej długości ponad 250 cm. Posiada stroik podwójny, otwory boczne zamykane klapami. Pierwowzorem były budowane w różnych wielkościach dulciany, popularne w renesansie i baroku. Skala fagotu jest niska: od B1(czasami A1) do d²(f²).W orkiestrze symfonicznej uzyskał ważne miejsce, dzięki swej rozległej skali i specyficznemu brzmieniu. Jego basową odmianą jest kontrafagot(skonstruowany na pocz. XVII w. najprawdopodobniej przez H.Schreibera) o potrójnie wygiętej drewnianej rurze z czarą głosową z metalu oraz o skali chromatycznej sięgającej od C1(B2) do f(b).Kontrafagot jest instrumentem transponującym o oktawę w dół. Jego strój jest najniższy pośród instrumentów dętych drewnianych w orkiestrze symfonicznej.

Rożek angielski- instr. stroikowy; altowa odmiana oboju w stroju F. Transponuje o kwintę w dół. Skala instrumentu w brzmieniu : od e do b² , a pisowni: od h do f³ .Ma dłuższą rurę niż obój, czarę głosową w kształcie gruszki i podwójny stroik umieszczony w odchylonej nieco do tyłu metalowej rurce. Wykształcił się na początku XVIII w. z połączenia oboju myśliwskiego z miłosnym ( dodanie gruszkowatej czary ob. miłosnego).

Początkowo budowano rożki o kształcie łukowato wygiętym, najpierw z jedną a potem z dwiema klapami. Ta pierwotna wersja, w Polsce nazywana krzywoszem przetrwała do połowy XIX w. Dzięki wprowadzeniu unowocześnionego systemu klap w 1820 r. przez konstruktorów francuskich, rożek zyskał stałą pozycję w orkiestrze symfonicznej.

Saksofon-instrument stroikowy zbudowany w roku 1840 przez A. Saxa. Pomimo metalowej rury(w kształcie fajki, a w przypadku saks. sopranowego-prostej) zaliczany jest do instrumentów dętych drewnianych, z racji właściwości konstrukcyjne: obecność klap i stroik pojedynczy. Buduje się saksofony w siedmiu wielkościach: 2 sopranowe, kontrabasowy, basowy, barytonowy, tenorowy i altowy. Saksofon jest instrumentem transponującym. Znalazł zastosowanie w zespołach tanecznych, jazzowych, orkiestrach dętych i symfonicznych.
BLASZANE:
Trąbka - zbudowany w Niemczech na początku XIX w. przez F.Blühmela i H.Stölzela instrument z kociołkowatym ustnikiem i o wąskiej cylindrycznej rurze metalowej, prostokątnie zwiniętej, zakończonej u wylotu czarą głosową. Wewnątrz utworzonej pętli umieszczone są trzy rurki, które działają w obwodzie instrumentu poprzez naciskanie wentyli. Przez ich wciskanie i odpowiednie zmiany zadęcia można wydobyć z tego instrumentu pełną skalę chromatyczną. W przypadku trąbki w stroju C skala sięga od fis do e³, natomiast w stroju B: od e do b². Trąbka stała się od czasów swego powstania, instrumentem dominującym w grupie instrumentów dętych blaszanych. W orkiestrze symfonicznej strojona jest najczęściej w B. Ma jasne i uroczyste brzmienie, stapiające się dobrze z pozostałymi instrumentami blaszanymi, a w wyniku stosowania różnych tłumików można na niej osiągnąć rozmaite efekty brzmieniowe. Trąbka oprócz występowania w orkiestrach jest także używana jako instrument akompaniujący i wtedy ma strój Es. Odmianą jest trąbka basowa, o najniższym brzmieniu wśród trąbek, która stosowana jest głównie w orkiestrach dętych.
Tuba-to basowa albo też kontrabasowa odmiana tzw. sakshornu; największy i najniżej brzmiący instrument dęty w orkiestrach symfonicznych. To długa rura metalowa zwinięta wielokrotnie w owalną pętlę, z szeroką czarą głosową zwróconą ku górze, z ustnikiem kociołkowatym i trzema wentylami pozwalającymi na uzyskanie pełnej skali chromatycznej oraz czwartym obniżającym strój o kwartę. Piąty wentyl tzw. kompensacyjny jest dodatkowym elementem sakstuby(zbudowanej przez A. Saxa) i służy do korekty intonacji .Z różnych strojów tuby najpowszechniejszy jest B: od Es1 do f¹.Tuba zwana wagnerowską jest tenorową odmianą tuby o lejkowatym ustniku.
Puzon- wywodzi się ze starorzymskiej bucciny. To instrument zbudowany z dwóch równolegle względem siebie zestawionych blaszanych rur, złączonych za pomocą rury ruchomej, wygiętej na kształt litery U, zwanej suwakiem(wprowadzonym w XV w.). Jedna z równoległych rur zakończona jest lejkowatym ustnikiem, a druga szeroką, skręconą w dół czarą głosową. Wsuwanie i wysuwanie suwaka pozwala w trakcie gry zmieniać długość słupa powietrza, a co za tym idzie- wysokość dźwięku. Na puzonie można płynnie przechodzić z jednego dźwięku w drugi, co jest specjalnością i atutem tego instrumentu. Obecnie używa się puzonu barytonowego, który operuje pełną skalą chromatyczną: od E do d² .W niektórych puzonach dołączona jest metalowa rurka, zwiększająca skalę instrumentu o kwartę w dół: od B do d². Na zmianę barwy puzonu ma wpływ zastosowanie tłumika. W XIX w. puzon wszedł do składu orkiestry symfonicznej. Puzon często wykorzystywany jest w orkiestrach wojskowych .

Róg (waltornia; wł.corno)- instrument ustnikowy, blaszana, wąska rura zwinięta spiralnie 3 razy, z jednej strony zakończona ustnikiem, u wylotu z bardzo rozszerzoną czarę głosową. Wewnątrz okręgu znajdują się 3 rurki, dzięki którym można wydobyć dodatkowe dźwięki .Używa się rogów w stroju F. Mają skalę dźwięków w pisowni: od Fis1 do c³, a w brzmieniu: od H do f². Stosuje się tłumiki lub zatyka się czarę głosową w celu zmiany barwy. Róg powstał z rogu zwierzęcego, pełniącego funkcje sygnałowe. Najwcześniejszą wersją współczesnej waltorni był tzw. róg naturalny, bez wentyli, stosowany w wieku XVIII.