Okres baroku obejmuje lata 1597 - 1750. Za datę powstania przyjmuje się datę wykonania pierwszej opery, zaś data końcowa wiąże się ze śmiercią Jana Sebastiana Bacha. Początek epoki do dominacja muzyki religijnej, jako spuścizna po tendencjach średniowiecza i mniejszym stopniu renesansu. Koniec baroku to olbrzymi zwrot ku muzyce świeckiej i ta tendencja rozwijać się będzie przez następne stulecia. Dwory magnackie, królewskie,
a przede wszystkim szlacheckie nabierają olbrzymiego znaczenia. Te same prawidłowości odnaleźć można
odnosząc się do sytuacji miast i mieszczan. To dążenie to podkreślenia stanowiska czy pozycji społecznej spowodowało wzrost zapotrzebowania na muzykę jako elementu podnoszącego prestiż uroczystości i zabaw. Nadawało im splendoru i uznania, a także przyczyniało się do miłego spędzania czasu.
Zapotrzebowanie na muzykę spowodowało również zapotrzebowanie na muzyków. Nie było ich wtedy zbyt wielu - nie istniały przecież szkoły muzyczne. W efekcie każdy, kto choć trochę umiał grać wspólnie z innymi muzykował. I chociaż mocno fałszował i nie potrafił improwizować, co spowodowane było brakiem w edukacji muzycznej, to grywał w zespołach instrumentalnych, co spowodowało
w końcu to, iż publiczność nie chciała słuchać muzyków - amatorów. Rozwiązaniem było stosowanie basu cyfrowanego, - czyli basso continuo, czyli stosowaniem cyfr umieszczanych nad linią głosu basowego. Ta technika stała się podstawą większości utworów napisanych w okresie baroku.
Basso continuo realizowane było na instrumentach o stroju równomiernie temperowanym, np. na klawesynie (muzyka kameralna, organy - w muzyka kościelna).
Opera jest gatunkiem rozwiniętym w okresie baroku. W 1597 roku wystawiona zostaje Dafne Jacopo Peri'ego, która uznawana jest za pierwszą operę. Opera to gatunek będący połączeniem dramatu, muzyki, plastyki. To również balet, oświetlenie i efekty specjalne. Początkowe opery nie przypominają nam prawie w niczym niektórych operowych dzieł Mozarta czy Moniuszki. Nieumieszczane były wtedy wstawki baletowe, a scenografia i stroje pozostawiały wiele do życzenia. Podobnie wyglądała sprawa z oświetleniem, najczęściej za pomocą lamp oliwnych i świec oraz z nikłymi efektami specjalnymi. Najczęściej opery wystawiane były w salonach arystokracji.
Opera rozwinęła się najbardziej w twórczości Claudio Monteverdiego żyjącego w latach 1567-1643, który nazywany był często ojcem opery. Pierwszym jego dziełem operowym był Orfeo z 1607 roku, który powstał
w późnej fazie twórczości kompozytora. Liczył on sobie wówczas 40 wiosen i był już ogólnie znany, głównie
z twórczości madrygałowej. W jego pierwszym dziele operowym występują:
- - arie
- - zamiast dialogów wprowadza duety
- - powiększa liczbę orkiestry
- - zwiększa rolę chóru
W kolejnych swych operach wprowadza większą liczbę muzyków do orkiestry oraz używa nowych instrumentów. W jego operach pojawia się również instrumentalny wstęp nazwany toccatą. Ten wstęp jest później rozwijany i otrzymuje nazwę uwertura. Istniały jej następujące rodzaje:
- - uwertura francuska - cześć wolna i szybka
- - uwertura włoska lub neapolitańska - składająca się z części szybkiej i znowu wolna i szybka
Monteverdi pisał również msze, hymny i inne utwory religijne, które zyskały tak samo wysoką ocenę jak opery.
Do najważniejszych wydarzeń mających niebagatelny wpływ na rozwój kultury muzycznej było otwarcie teatru operowego w Wenecji w 1637 roku. Niedługo potem powstawały kolejne placówki tego typu w całych Włoszech. Utworzono wiele szkół muzycznych. Przodowały takie miasta jak: Rzym, Wenecja i Neapol.
Za najwybitniejszego przedstawiciela szkoły neapolitańskiej uznaje się Alessandro Scarlatti'ego (1660-1725), który był twórcą aż 114 oper, 20 serenad wokalnych, 801 kantat, 30 oratoriów i wielkich kantat kościelnych, 14 mszy, 12 symfonii di concerto grosso, 6 koncertów na instrumenty smyczkowe, 6 koncertów na klawesyn oraz wiele mniejszych utworów. We Francji w tym okresie zasługi zdobywał Jean-Baptiste Lully (1632-1687), twórca narodowej opery francuskiej.
Oprócz opery w okresie baroku rozwijane są dwa gatunki muzyczne, jakimi są:
- - świecka kantata
- -religijne oratorium
Obydwa te gatunki mają dużo wspólnego z operą, ponieważ mamy tu występowanie orkiestry, chóru i śpiewaków - solistów. Brak jest jednak w kantacie i oratorium akcji scenicznej, baletów, kostiumów i scenografii.
Słowo oratorium wywodzi się z rzymskich nazw domów modlitwy oratorio. W języka łacińskim czasownik ora znaczy módl się. W owych rzymskich domach spotykano się i śpiewano religijne pieśni. Za ostateczny kształt oratorium odpowiedzialny jest Giacomo Carissimi (1605-1674), który przejął elementy, które zostały wykształcone w operze: uwerturę, arie, duety, partie instrumentalne, partie chóralne i partie wokalno - instrumentalne. W zakresie budowy formalnej oratorium może być zbudowane z większych części zawierających mniejsze elementy. Często pod względem rozmiaru i czasu trwania oratorium porównywalne jest
z operą. Chociaż oratorium w większości wykorzystuje tematykę religijną, to czasami zdarzają się utwory tego typu o tematyce świeckiej.
Kantata jest utworem świeckim, ale można spotkać wiele kantat o charakterze religijnym. Nazwa kantata wywodzi się z łacińskiego czasownika cantare tzn. śpiewać. Do głównych przedstawicieli tego gatunku należał: Giacomo Carissimi i Jan Sebastian Bach, który doprowadził kantatę do największej świetności. W swoich kompozycjach tego typu kompozytor wykorzystał całe bogactwo ówczesnych środków wyrazu, do których zaliczamy: fragmenty odznaczające się polifonią i homofonią, arie solowe (z akompaniamentem orkiestry) oraz arie z towarzyszeniem solowego instrumentu koncertującego. Wśród kantat Jana Sebastiana Bacha za jedną
z najdoskonalszych uważana jest Gott ist mein Konig (Bóg jest moim królem). Natomiast z kantat świeckich największą popularność zyskała Kantata o kawie.
Wraz z muzycznym rozwojem nastaje rozwój sztuki lutniczej. Barok to powstanie skrzypiec, altówek, wiolonczel i kontrabasów. Po koniec epoki skonstruowany zostaje fortepian, którego budowniczym był Włoch Bartolomeo Cristofori.
W baroku, w muzyce instrumentalnej, powstał bardzo ważny gatunek, jakim było concerto grosso. W tym specyficznego rodzaju koncercie koncertuje grupa muzyków, concertino, zespół akompaniujący oraz tutti, czyli wszyscy wykonawcy (z włoskiego tutti-wszyscy). Za twórcę concerto grosso uważany jest Arcangelo Corelli (1653-1713) kompozytor włoskiego pochodzenia. Do najwybitniejszych jego concerti grossi należy: Concerto grosso g - moll Na Boże Narodzenie. Ostateczny kształt concerto grosso nadał inny włoski kompozytor Antonio Vivaldi (1675-1741), który ustalił trzyczęściową budowę: szybka - wolna - szybka. Wspaniałe concerti grossi pisali także następujący kompozytorzy: Jerzy Fryderyk Handel i Jan Sebastian Bach - kompozytor genialnych 6 Koncertów brandenburskich. W późniejszym czasie concerto grosso przekształcone zostało w koncert solowy. Za twórcę uważa się najprawdopodobniej Giuseppe Torell'ego (1658-1709), włoskiego skrzypka i kompozytora.
Jednak koncert solowy jest rozwijany szczególnie intensywnie przez Antonia Vivaldi'ego. Jego twórczość obejmuje: 49 oper, 24 świeckie kantaty, 14 nieszporów 55 motetów, 225 koncertów na instrumenty solowe
z towarzyszeniem orkiestry, 23 symfonie, 18 sonat na skrzypce , a także wiele mniejszych utworów. Wśród jego koncertów solowych na czołowe miejsce wysuwa się cykl 4 koncertów na skrzypce solo, orkiestrę znanych jako Cztery pory roku.
Trzecim gatunkiem muzyki instrumentalnej, któremu epoka baroku nadaje nową budowę, jest sonata. Wyróżniamy jej dwa rodzaje:
- - sonata da chiesa - (chiesa w języku włoskim oznacza kościół), czyli sonata kościelna o budowie: wolna - szybka wolna - szybka
- - sonata de camera - (camera w języku włoskim znaczy pokój), czyli sonata kameralna
Koniec baroku to rokoko i to wtedy powstaje forma muzyczna zwana fugą, (co po łacinie oznacza ucieczkę, gonitwę). Fuga jest formą instrumentalną, chociaż zdarzają się fugi wokalne lub wokalno - instrumentalne. Prawdziwie mistrzowskie fugi powstały w twórczości Jana Sebastiana Bacha, który jest twórcą dzieła Die Kunst der Fuge, (co po polsku oznacza Sztuka fugi).
Jerzy Fryderyk Haendel (1685-1759) to jeden z wybitnych kompozytorów epoki baroku. Jest twórcą dzieł orkiestrowych (np. Wassermusik - Muzyka na wodzie, Fireworks - Muzyka sztucznych ogni), religijne oratoria (np. Mesjasz, Salomon), muzykę kameralną (np. sonaty, concerto grosso) i opery (np. Rodrigo, Juliusz Cezar). To niewielki wycinek jego olbrzymiej twórczości.
Zestawienie najważniejszych utworów:
Opery
Almira (Hamburg, 1705)
Agrippina (Wenecja, 1709-1710)
Rinaldo (Londyn, 1711)
Il Pastor fido (Londyn, 1712)
Giulio Cesare" (Londyn, 1724)
Rodelinda (Londyn, 1725)
Alcina (Londyn, 1735)
Serse (Kserkses, Londyn, 1738)
Oratoria
Alexander Feast (Londyn, 1736)
Saul (Londyn, 1739)
Israel in Egypt (Izrael w Egipcie, Londyn, 1739)
Messiah (Mesjasz, 1741, prawykonanie: Dublin, 1742)
Samson (Londyn, 1743)
Judas Maccabaeus (Londyn, 1747)
Jephtha (Londyn, 1751)
Belshazzar
Hercules
Muzyka orkiestrowa
Water Music (1717)
6 concerti grossi, Op3 (1734)
Music for the Royal Fireworks (1749)
Inne utwory
Dixit Dominus (1707)
Utrecht Te Deum (1714)
Serenata Acis and Galatea (1721)
Dettingen Te Deum (1743)
Jan Sebastian Bach (1685-1750) to niemiecki wielki kompozytor, który znany jest z takich dzieł jak Koncerty Brandenburskie, Oratorium na Boże Narodzenie, Wariacje Goldberowskie, Toccata i Fuga d-moll. To najbardziej znane utwory z ogromnego artystycznego dorobku Bacha.
Także w Polsce w epoce baroku działało kilku wybitnych twórców: Marcin Mielczewski (twórca wielu utworów instrumentalnych), Adam Jarzębski (był muzykiem, budowniczym i pisarzem), Bartłomiej Pękiel (znany
z utworu pt. Missa Pulcherissima (z łac. Msza Najpiękniejsza) i Audite mortales (z łac. Słuchajcie śmiertelni))
i Grzegorz Gerwazy Gorczycki (twórca mszy Missa Paschalis (z łac. Msza Wielkanocna).
Barok to epoka, która w różnorakich przejawach twórczości wydała olbrzymie dzieła. Wywarły one piętno nie tylko na przyszłą epokę (klasycyzm), ale również na późniejsze czasy.
