Muzyka starożytnej Grecji.

O początkach muzyki wiemy niewiele- w zasadzie nic. Więcej istnieje hipotez na temat powstania muzyki, niż mamy na ten temat konkretnych wiadomości. Wiemy, że już pierwotni śpiewali pieśni, które towarzyszyły wówczas najważniejszym chwilom ich życia. Śpiewano, by dodać sobie odwagi, poprawić nastrój, umilić codzienne zajęcia, ubogacić obchody najważniejszych uroczystości. Pierwsze utwory muzyczne były naśladowaniem odgłosów natury- śpiewu ptaków, szmeru wody, szumu wiatru. Polegały na odtwarzaniu głosem wszystkich tych odgłosów, wystukiwaniu rytmu kościami, kamieniami, grzechotkami. W starożytności nastąpił znaczny rozwój muzyki- powstawały coraz bardziej wyszukane instrumenty. Przede wszystkim dęte drewniane i instrumenty strunowe. W niniejszej pracy chcę przedstawić i opisać muzykę starożytnej Grecji- zauważalny wówczas rozwój form, instrumentów, wpływy jakie miała na zachodzące w jej obrębie przemiany mitologia i jej związek z kulturą grecką w ogóle i oddziaływanie na późniejszą muzykę.

W wierzeniach Greków zakorzenione było twierdzenie, że muzyka pochodzi od bogów. Również bogowie byli jej wykonawcami- mistrzami w tej dziedzinie. W pewnym momencie dziejów jednak ludzie zaczęli z nimi konkurować.

W X wieku przed naszą erą kwitła przede wszystkim epika. W okresie homeryckim rozwijała się pantomima i taniec. Muzyka nie była też wtedy sztuką oddzieloną od tańca i poezji. Starożytna Grecja dokonała syntezy- istniała tam trójjedyna choreja- łącząca taniec, śpiew i słowo. W wiekach X, VIII, VI rozwijała się monodia z akompaniamentem kitary, aulosu, rozkwita liryka jednogłosowa, którą tworzyli Safona i Alkajos oraz liryka chóralna- którą tworzył Pindar.

Pojawienie się muzyki chóralnej datuje się na około V wiek przed naszą erą i wiąże się z rozwojem sztuki teatralnej. Tragedie okresu klasycznego wykorzystywały chóry, pojawiały się tam sceny wykorzystujące akompaniament aulosu. W wiekach IV- I przed naszą erą muzykę grecką zdominowały wpływy Orientu- wówczas zaznacza się w niej obecność chromatyki, wykorzystanie instrumentów strunowych. Jednocześnie zanika synkretyzm sztuki. Muzyka zaczyna stanowić odrębną, samodzielną całość, rozwija się współzawodnictwo instrumentalistów. Muzyka zmienia również swoją funkcję- jest wykorzystywana nie tylko w kulcie bogów, ale i zajmuje się afirmacją człowieka. Nadal towarzyszy ludziom w ich życiu codziennym, teraz jednak traci walory wychowawcze i etyczne.

Podstawowym problemem w prowadzeniu badań nad muzyką grecką jest brak źródeł. Wszystkie informacje, które mamy na jej temat, pochodzą ze źródeł pośrednich- dostarcza ich archeologia, ikonografia, dzieła filozofów greckich- Platona i Arystotelesa oraz teoretyków- chociażby Arystoksenosa z Taretu. Najstarsze zachowane zapisy muzyki pochodzą sprzed V wieku przed naszą erą. Wśród nich znajdują się fragmenty chóru "Oresta" Eurypidesa, dwa hymny Mesomedesa i dwa hymny delfickie ku czci Apolla.

Pierwsze informacje o życiu jakiegokolwiek muzyka pochodzą z VII wieku przed naszą erą. Żył wówczas Terpender- pochodził on z Anissy na wyspie Lesbos, był wielkim poetą i muzykiem. W latach 676-673 przed naszą erą działał w Sparcie. Był twórcą pierwszej szkoły muzycznej. Do jego zasług zalicza się zwiększenie liczby strun w lirze z czterech do siedmiu, przypisuje mu się autorstwo wielu pieśni biesiadnych i nomosów. Szkoła, którą stworzył przetrwała do połowy VI wieku przed naszą erą.

W badaniu muzyki starożytnej Grecji pomocne są źródła z epok późniejszych. Teoretycy piszący później często powołują się na traktaty starożytne oraz nieistniejące już opisy muzyki.

Jedna z teorii muzyki w starożytnej Grecji głosiła adekwatność zasad muzycznych do zasad matematycznych. Kierunek ten rozwinął się w szkole pitagorejskiej. Był wzorem myślenia empirycznego.

Inny sposób myślenia o muzyce prezentował Arystoteles. Podstawową koncepcją w myśli Arystotelesa był eudajmonizm. Teoria Arystotelesa przypisywała muzyce oddziaływanie etyczno- emocjonalne. Nawiązywała do greckiej teorii ethosu, zapoczątkowanej przez Damona, Platona, rozwiniętej przez Arystotelesa. Teoria ethosu mówiła o wywoływaniu określonych uczuć przez poszczególne skale muzyczne. I tak też skali doryckiej przypisywano surowość, spokój, frygijskiej- namiętność.

Muzyka starożytnej Grecji była jednogłosowa. Wykazywała też wpływy muzyki wschodniej- egipskiej, syryjskiej, babilońskiej, muzyki z Małej Azji. W Grecji wykształcił się też szereg form wokalnych i wokalno- instrumentalnych. Najstarsze greckie formy muzyczne to hymny i peany na cześć Apolla oraz dytyramby na cześć Dionizosa. Powstawały wówczas ody, rapsodie, elegie, epithalaminy- czyli chóralne pieśni weselne.

Muzyka towarzyszyła również uroczystościom religijnym. Wykonywane wówczas tańce miały często znaczenie symboliczne. Jak w większości kultur muzycznych tak i w starożytnej Grecji muzyka wiązała się z kultem bogów.

Poza muzyką związaną z kultem istniały również pieśni heroiczne i ludowe. Ważną funkcję pełniła też muzyka w dramacie. Towarzyszenie instrumentalne było tutaj skromne. Towarzyszenie instrumentalne było tu nadzwyczaj skromne.

Formy czysto instrumentalne, tak zwane NOMOI- które były stałymi schematami melodycznymi zgodnie z którymi wykonywano pieśni religijne.

Spośród form muzycznych powstałych w starożytnej Grecji wiele przetrwało do dziś. Wśród nich są między innymi:

• rapsodie: jest to gatunek muzyczny, którego forma nie jest ściśle określona; jego nazwa wywodzi się od rapsodów, określenia nadanego antycznym recytatorom, którzy wykonywali swoje utwory w sposób na wpół śpiewany;
• peany: tak starożytni Grecy określali komponowane na cześć Apolla i Artemidy- boskiego rodzeństwa- pieśni chóralne; później mianem tym nazywano również pieśni powstałe na cześć innych bogów; z czasem zyskały znaczenie także jako pieśni triumfalne pisane na okazję igrzysk lub zwycięstw greckich wojsk;
• hymny: były utworami uroczystymi, podniosłymi, poważnymi, pisanymi ku czci bogów, dla chwały ojczyzny, propagowania idei czy określonych wartości; forma ta- zapoczątkowana przez starożytnych twórców- rozwijała się jeszcze w kolejnych epokach i kultywowana była przez twórców różnych czasów;
• ody: gatunek ten wywodzi się ze starożytnej Grecji; u początków tego gatunku termin "oda" oznaczał utwór liryczny przeznaczony do wykonania wokalnego przez solistę lub chór; forma tego utworu wykazuje silny związek z muzyką- przez ścisły związek budowy stroficznej tekstu z opracowaniem muzycznym. Ody wykształciły się w liryce eolskiej- dzięki twórczości Alkajosa, Safony czy Anakreonta, forma chóralna związana jest z twórczością Simoridesa z Keos i Pindara. Wykonywana była przede wszystkim z okazji świąt i uroczystości ku czci bogów i bohaterów; oda niejednokrotnie pełniła funkcję religijną, miała charakter modlitewny;
• elegie: ich nadrzędną funkcją jest wyrażenie żalu i bólu po stracie bliskiej i ważnej osoby, często wyrażają po prostu ból istnienia; często odwołują się do wydarzeń z przeszłości- tragicznych i przywołujących uczucie smutku; tematyka elegii mogła dotyczyć również miłości, zakochania, niespełnionego uczucia, utraty ukochanej osoby, patriotyzmu.

Notacja grecka była notacją literową. Początki zapisów muzyki sięgają IV wieku przed naszą erą. Grecy wynaleźli dwa odrębne systemy notacji- jeden dla muzyki wokalnej, drugi dla instrumentalnej. Współczesne badania kierują nas ku twierdzeniu, jakoby literowy zapis wysokości dźwięku był tylko szkieletem ówczesnej notacji. Jednak teorie te nie są do końca potwierdzone. Więcej informacji posiadamy o rytmice muzyki starożytnej Grecji. Dzieje się tak dlatego, że rytmika muzyki starożytnej związana była ściśle ze słowem i mową. Antyczne formy muzyczne były takie same jak formy greckiej poezji. Rytm muzyki ściśle wiązał się z metrum poezji.

Muzyka starożytnej Grecji to przede wszystkim muzyka wokalna. Melodia tamtejszych utworów podporządkowana była rysunkowi słowa poetyckiego. Śpiew stanowił rodzaj recytacji, deklamacji- melodia nie była autonomiczna, nie miała własnego odbicia.

W dziedzinie wykształcenia instrumentów muzycznych wkład Greków również jest nie do pominięcia. Do najważniejszych instrumentów greckich należą:

• aulos: był instrumentem dętym drewnianym, należał do grupy aerofonów, wykorzystywany był przede wszystkim z kultem Apolla; początkowo wykonywano go z kości goleniowej, potem z drewna- przede wszystkim z bukszpanu i cedru, czasem z brązu, srebra czy złota; zbudowany był z trzech części- ustnika (dseugos), części środkowej (holmos) i z rury właściwej (bombys). Instrumenty te miały różną wielkość, dostrajane były do skali ludzkiego głosu lub do kithary. Do najpopularniejszych aulosów należały podwójne- zbudowane z dwóch piszczałek o różnej lub jednakowej długości i posiadające 4 do 15 otworów. Gra na aulosie z czasem weszła w skład konkurencji igrzysk olimpijskich;
• kithara: instrument drewniany, jego dźwięk był pełny i głośny; kithary ozdabiano często syncerką- z czasem kithara stała się najbardziej bogato zdobionym instrumentem w starożytnej Grecji; gra na kitharze osiągnęła wkrótce stopień wirtuozerii; podobna była do kithary- zarówno pod względem formy zewnętrznej, jak i liczby strun, techniki gry; w porównaniu z lirą jest jednak instrumentem o mniejszej ekspresji, pełniła funkcję instrumentu szkoleniowego i rozrywkowego; struny kithary dochodziły do pudła rezonansowego między ramionami pionowo ustawionej poprzeczki; na pięciu do jedenastu strunach kithary grano szarpiąc je palcami czy plektronem (płytką metalową, drewnianą lub wykonaną z kości słoniowej);
• lira: była instrumentem wyposażonym w wąski, czworoboczny rezonator, z którego wychodziły dwa łukowate ramiona złączone poprzeczką, dolną część korpusu stanowił obciągnięty skórą pancerz żółwia;
• harfa: instrument strunowy szarpany;
• forminga, syrinks, salpkins.

Duże znaczenie w muzyce starożytnej Grecji miał też chór. Zaczęło się od występów tancerzy i śpiewaków towarzyszących obchodom największych uroczystości w starożytnej Grecji- przede wszystkim świąt ku czci Dionizosa. Tragedia antyczna wprowadzała je w przerwach między kolejnymi aktami bądź powierzała rolę przewodnika akcji. Parodos- śpiew chóru na wejście, stasimon- w trakcie rozwoju akcji, exodos- na wyjście, kommos- na przemian z aktorem. Pieśni nie mające związku z akcją nazywane były parabasis.

Ajschylos wprowadzał chór do scen dramatycznych. Sofokles traktował go jako sędziego i komentatora wydarzeń. U Eurypidesa pieśni chóru nie wykazywały związku z akcją. Zatem chór pełnił różne funkcje- w zależności od tego, jaką powierzył mu dramatopisarz.

Muzyce w mitologii patronował Apollo- syn Zeusa, jeden z bogów olimpijskich. Zeus podarował mu złotą wirtuę, lirę i rydwan. Poza sztuką- Apollo patronował również wróżbiarstwu i przepowiedniom. Znany był jego talent muzyczny, doskonała gra na lirze. Opiekował się dziewięcioma muzami:

• Kaliope zajmowała się historią;
• Euterpe- poezją liryczną;
• Talia- komedią;
• Melpomene- tragedią;
• Terpsychora- tańcem;
• Erato- poezją miłosną;
• Polihymnia- poezją chóralną;
• Urania- astronomią;
• Kaliope- poezją epicką.

Z muzyką najbardziej związane były: Erato i Polihymnia. Erato przedstawiana jest z lirą w ręku. Zadaniem Polihymni była opieka nad hymnami heroicznymi i boskimi. W przekazach starogreckich pojawiają się wzmianki o zazdrości bogów, z którymi w dziedzinie muzyki zaczęli konkurować ludzie. Kiedy dziewięć córek perskiego króla chciało zmierzyć się z muzami w grze instrumentalnej- Apollo za karę zamienił je w sroki.

Wkład starożytnych Greków w rozwój muzyki jest nie do przecenienia. Podłożyli oni fundament pod cały przyszły rozwój muzyki europejskiej. Systemy greckie obowiązywały tutaj aż do baroku. Grekom zawdzięczamy też terminologie muzyczną, stworzenie następujących pojęć: melodia, rytm, harmonia, ton, gama, metrum, polifonia, symfonia, chór, chromatyka. Również słowo "muzyka" pochodzi z języka greckiego. Niestety- brak źródeł uniemożliwia dostateczne odtworzenie obrazu tej kultury muzycznej.