Giovanni Pierluigi da Palestrina

Giovanni Pierluigi da Palestrina-,,Książę muzyków”

Wprowadzenie: Renesans; krótki rys epoki

Historia muzyki renesansu obejmuje lata ok. 1430 - ok. 1600. W okresie tym nastąpiły przełomowe przeobrażenia w ówczesnej muzyce, sięgające podstaw tonalnych; zaznaczyło się krzepnięcie poczucia harmonicznego opartego na strukturze akordowej. Punktem wyjścia tych przeobrażeń było powstanie fauxbourdonu (wykształconego ok. 1430), w szkole burgundzkiej. Utrzymywał się średniowieczny system skal modalnych, ale w praktyce największe znaczenie zaczęły zyskiwać 2 tryby: joński (późniejsza skala durowa) i eolski (późniejsza skala molowa). Okres renesansu odznaczał się bujnym rozkwitem wielogłosowości; nastąpił odwrót od średniowiecznej faktury linearnej (tenor) na rzecz układu 4-głosowego (w XVI w. nawet bardziej rozbudowanego), którego podstawę stanowił głos basowy; nastąpiło też odejście od techniki cantus firmus, którą Nicolas Gombert zastąpił zasadą przeimitowania (imitacyjne rozpoczynanie kolejnych odcinków utworu, odpowiadających odcinkom tekstu). Do rozkwitu kunsztownej polifonii wokalnej, wykorzystywanej głównie w muzyce kościelnej (msze, motety, psalmy), przyczynili się przede wszystkim kompozytorzy szkoły flamandzkiej (Johannes Ockeghem, Jacob Obrecht, N. Gombert, Josquin des Pres), a także 2 najwybitniejsi przedstawiciele muzyki późnego renesansu - Orlando di Lasso i Giovanni Pierluigi da Palestrina. Głównymi formami muzyki świeckiej były: chanson, frottola, villanella oraz madrygał, odznaczające się często rozwiniętą chromatyką (zasada podwyższania i obniżania dźwięków skali diatonicznej za pomocą znaków chromatycznych; przeciwieństwo diatoniki). Zmienił się stosunek kompozytorów do tekstu poetyckiego: tekst zaczął decydować o doborze środków muzycznych, zgodnie z koncepcją naśladowania natury. Świadectwem wyczulenia kompozytorów na walory brzmieniowe było powstanie w 2 poł. XVI w. techniki wielochórowej (polichóralności) w szkole weneckiej (A. i G. Gabrieli). Z końcem XVI w. wykształciły się samodzielne formy instrumentalne: ricercar, canzona, toccata, fantazja, zalążki suity (łączenie tańców w pary, np. pawany z galiardą); działali w tym czasie wirginaliści angielscy. Główny cel renesansu - wskrzeszenie tradycji antycznych - przejawił się w muzyce dopiero pod koniec XVI w. w powstaniu opery na fali zainteresowania dramatem starogreckim (Camerata florencka). Teorię muzyki praktykowano głównie we Włoszech. Ważną zdobyczą renesansu było wykształcenie się prężnych ośrodków narodowych, takich jak: angielskiego (J. Dunstable), flamandzkiego, francuskiego, hiszpańskiego (C. Morales), niemieckiego (L. Senfl) i włoskiego. Muzykę polską reprezentowali kompozytorzy - Mikołaj z Radomia (przełom średniowiecza i renesansu), Mikołaj z Krakowa, Marcin Leopolita, Wacław z Szamotuł, Mikołaj Gomółka, Cyprian Bazylik oraz lutniści - Wojciech Długoraj, Jakub Polak i działający w Polsce Valentin Bakfark, a także teoretycy muzyki - Jerzy Liban z Legnicy i Sebastian z Felsztyna.

Życie i twórczość

Giovanni Pierluigi da Palestrina, zwany również Giovanni Petraloysio, Joannes-Petrus-Aloysius Praenestinus, il Palestrina, był włoskim kompozytorem.  Nie znana jest dokładna data i miejsce jego narodzin, wiadomo tylko tyle, iż urodził się między 3 II 1525 a 2 II 1526 rokiem w Palestrinie, czyli starożytne Praeneste nieopodal Rzymu. Jego rodzina pochodziła z Palestriny, stąd przypuszczenie, że był tam urodzony, stąd również forma jego nazwiska, pod którym był powszechnie znany, choć sam częściej używał formy Giovanni Petraloysio. Rodzicami byli Santo Pierluigi i Palma Veccia. Z trojga młodszego rodzeństwa Giovanniego, Silla również był muzykiem, choć pozostawał w cieniu talentu brata. Jego życie było ściśle związane z Rzymem. Z testamentu babki Jacobelli, spisanego w 22 X 1527 w Rzymie wynika, że wówczas mieszkał on z rodzicami w Wiecznym Mieście. Spis ludności Rzymu z 1525 wymienia Santa z Palestriny, zamieszkującego z 12 domownikami w dzielnicy Regio de Monti, gdzie głównym kościołem była bazylika św. Jana na Lateranie. W dzieciństwie Giovanni, zwany wówczas Giannetto, był związany z bazyliką Santa Maria Maggiore, około 1532-39 roku uczył się tam nauki śpiewu i kontrapunktu, co potwierdzone jest nawet wpisem w tamtejszych archiwaliach z 25 X 1537 roku, wymieniający go wśród ,,pueri cantus”. Do szkoły został przyjęty dzięki protekcji biskupa Palestriny, kardynała Andrei Della Valle, jednocześnie kapłana we wcześniej wspomnianej bazylice. W tym czasie kapelą bazyliki kierowali kolejno Giacomo Coppola, Robin Mallapert, nieznany Robert i Firmin Lebel. Pierluigi podpisał kontrakt z kanonikami katedry Santa Agapito w jego rodzimym mieście. Do jego obowiązków należała gra na organach w dni świąteczne oraz codzienne prowadzenie śpiewu podczas mszy, nieszporów i komplety. Miał też uczyć śpiewu i sztuki muzycznej kanoników katedralnych i chłopców - chórzystów. W zamian korzystał z wszelkich przywilejów wynikających z uzyskania kanonikatu. W tym okresie zaczął komponować, choć pierwsze publikacje pojawiły się dopiero po jego wyjeździe w 1551 do Rzymu. 12 VI 1547 w katedrze Santa Agapito zawarł ślub z Lucrezią Gori, z którą miał trzech synów: Rodolfa (1549-1572), Angela (1551-1575) i Iginia (1558-1610). Przełomowym momentem w karierze Giovanniego stał się wybór w 1550 roku na papieża biskupa Palestriny Giovanniego Marii del Monte, który przybrał imię Juliusza III. 1 IX 1551 roku Pierluigi został magister cantorum i kształcił chłopców - sopranistów, w działającej w bazylice św. Piotra Cappella Giulia, a 13 i 1552 objął stanowisko miagister cappellae, ustępujące rangą jedynie funkcji kierownika papieskiej kapeli sykstyńskiej. Tytuł ten do jego czasów należał się jedynie administratorowi zespołu – prefektowi. Zadaniem jego było przygotowywanie repertuaru, szkolenie i kontrolowanie frekwencji śpiewaków oraz przydzielanie im wynagrodzenia za dodatkowe występy. Capella Giulia założona przez papieża Juliusza II w drugiej dekadzie XVI wiek powstała z myślą o uświetnianiu liturgii w bazylice św. Piotra. Pierluigi zastał 13-osobowy zespół, a w okresie, gdy nim kierował, liczba stopniowo wzrosła do 18, z kolei w repertuarze miał przeważnie kompozycje pisane na 4 – 6 głosów. Kapela śpiewała codziennie podczas mszy, nieszporów i innych nabożeństw w bazylice, uświetniała także nabożeństwa w innych kościołach rzymskich formalnie podlegających kapitule. Według ówczesnej praktyki podczas ważniejszych uroczystości zapraszano do pomocy śpiewaków z zewnątrz. Z kolei członkowie Capella Giulia za specjalnym zezwoleniem występowali w innych kościołach i instytucjach rzymskich. W 1554 roku ukazały się pierwsze publikacje utworów Giovanniego. Obok 4-głosowego madrygału Con dolce altiero ed amoroso cenno zamieszczonego w weneckiej antologii Madrigali a note bianche, Pierluigi wydał własnym sumptem Missarium liber primus w oficynie braci Dorico. Księga dedykowana papieżowi Juliuszowi III, byłam pierwszym wydanym w Rzymie zbiorem mszy jednego tylko kompozytora, choć właściwie składa się nań pięć cyklów 4- i 6- głosowych, przy czym jako pierwsza została umieszczona msza Ecce sacerdos magnus, zawierająca w warstwie słownej i muzycznej chorałową antyfonę nieszporną De confessore Pontifice.Missa Papae Marcelli.Il promo libro di madrigali a quattro voci. 1 X 1555 otrzymawszy wcześniej niezbędną zgodę papieża objął stanowisko kapelmistrza w bazylice św. Jana na Lateranie. Zespół od początku swojego istnienia borykał się z brakiem funduszy, co wpływało na jego poziom wykonawczy. Przejął kapelę w składzie 9- osobowym. Podczas większych uroczystości zespół zasilano muzykami z zewnątrz, zatrudniano też często dodatkowego kapelmistrza. Brak dokumentów z czasów działalności kompozytora w bazylice św. Jana nie pozwala na jej bliższą charakterystykę. Prawdopodobnie tworzył wówczas motety i madrygały. Decyzja kapituły o zmniejszeniu wydatków na kapelę w połączeniu z brakiem gotówki wynikającym z narodzin trzeciego syna i zakupu w 1558 w Palestrinie dwóch nieruchomości, przesądziły o odejściu muzyka z zespołu z końcem VII 1560. Razem z ojcem opuścił zespół śpiewający sopranem Rodolfo. III 1561 kompozytor został kapelmistrzem w Cappella Liberiana przy bazylice Santa Maria Maggiore. Zespół liczył 10 głosów męskich i 5 sopranów chłopięcych. Do chwili opuszczenia tej posady, Giovanni mieszkał wraz z rodziną w budynku należącym do bazyliki, znajdującym się na placu przykościelnym. W 1561 roku byłym śpiewakom kapeli papieskiej zaprzestano wypłacać rentę. W zamian za jej przywrócenie Pierluigi zaoferował kierownictwu Cappella Sistina swoje nowe kompozycje: motety Beatus Laurentis, Estote fortes oraz mszę Ut re mi fa sol la. Propozycję przyjęto, a nawet zwiększono dotychczasową rentę. Dokumenty kapeli sykstyńskiej z 1565 wzmiankują o utworach już dostarczonych i mówią o zobowiązaniu Giovanniego do utworzenia także w przyszłości specjalnie na potrzeby zespołu papieskiego, zaś duża liczba jego utworów zachowanych w tym archiwum świadczy, że zobowiązania tego w następnych latach dotrzymywał. 1563 roku ukazał się drukiem jego pierwszy zbiór motetów Motecta festorum totius anni cum Communi sanctorum.  Adresatem dedykacji był kardynał Rodolfo Pio de Carpi. W tym samym czasie kompozytor nawiązał kontakty z kardynałem Hippolito II d'Este. Od VII do IX 1564, kierując w dalszym ciągu Cappella Liberiana, uświetniał muzyką pobyt tego dostojnika w jego rezydencji w Tivoli. Kardynał zatrudniał Giovanniego między 1 VIII 1567 a III 1571 do stałego prowadzenia zespołu muzycznego w rezydencjach rzymskich Monte Giardino i Monte Cavallo oraz w Tivoli; kompozytor zadedykował mu opublikowaną 1569 w oficynie Dorico księgę 1 motetów. Udało mu się pogodzić te zajęcia z zatrudnieniem w latach 1566-71 jako maestro di cappella w nowo otwartym jezuickim Seminario Romano. Jego obowiązki obejmowały codzienne lekcje nauki śpiewu polifonicznego, chorału gregoriańskiego, przygotowywanie repertuaru i występów kapeli podczas nabożeństw i procesji. Do Seminario uczęszczali dwaj starsi synowie kompozytora, przy czym studia jednego z nich były finansowane przez ojca, a drugiego przez szkołę. O uzyskaniu przez nich solidnego wykształcenia muzycznego może świadczyć fakt, że już 1572 opublikowali oni po jednym utworze w księdze motetów ojca. Ponadto Rodolfo miał objąć posadę muzyka u ks. Gonzagi w kościele Santa Barbara w Mantui, przeszkodziła temu jednak przedwczesna śmierć młodzieńca. Stopniowo kompozytor zyskiwał coraz większy rozgłos, również poza Włochami. 1567 wyszła w Rzymie jego druga księga mszy, dedykowana królowi hiszpańskiemu Filipowi II, zawierająca m.in. Missa Papae Marcelli  oraz dwie msze, w których wykorzystany został materiał muzyczny motetów Jacheta de Mantua Aspice Domine i Salvum me fac. Trzecią księgę, z 1570, artysta również zadedykował temu władcy, zapewne z nadzieją na protektorat. Pojawiły się też liczne reedycje utworów. Kandydaturę Pierluigiego na stanowisko cesarskiego kapelmistrza, rozpatrywał po śmierci Jacoba Vaeta Maksymilian II, który wybrał jednak Philippa de Monte. 1568 Giovanni poszerzył krąg swych protektorów o wielkiego miłośnika muzyki i kompozytora, ks. Guglielma Gonzagę z Mantui. Z lat 1568-87 pochodzi 12 listów adresowanych do księcia, stanowiących jedyną zachowaną korespondencję muzyka. Przechowywane w archiwum w Mantui są unikatowym źródłem bezpośrednich informacji o piszącym i niektórych jego poglądach na technikę komponowania. Dowiadujemy się z nich m.in. o poważnej chorobie Giovanniego Pierluigi (1578), a także o tym, że wykonywał nowo skomponowane utwory na lutni. W liście z 2 II 1568 książę zamówił u artysty mszę przeznaczoną specjalnie dla kościoła św. Barbary, za którą przekazał wysoką zapłatę. W tym samym roku kompozytor dostarczył jeszcze ks. Gonzadze napisane do jego tekstów dwa motety, a później książę przysłał mu do oceny dwa własne utwory. Da Palestrina na potrzeby kościoła św. Barbary stworzył w Mantui łącznie 11 mszy, zwanych ,,mantuańskimi”. Prócz Missa Dominicalis opublikowanej w 1592 w antologii G. Pelliniego, karmelity z Mantui, wszystkie pozostały w rkp. O zapłatę za owych 9 mszy Perluigi upominał się u księcia wielokrotnie uzyskując nie ostatecznie 100 skudów. 1583 Perluigi ofiarował ks. Gonzadze swoje usługi jako kapelmistrz, oferta została jednak odrzucona z powodu wygórowanych oczekiwiań finansowych muzyka (poza wysoką pensją zażądał zwrotu kosztów podróży oraz zapewnienia wyżywienia dla swej 7-osobowej rodziny). 1 IV 1571 (po śmierci G. Animucci) Perluigi został ponownie maestro di cappella w Cappella Giulia. Choć nie w pełni zadowolony z warunków finansowych, kompozytor do końca życia kierował zespołem w bazylice św. Piotra, występującym także w podległych jej 8 innych kościołach. Ów okres wypełniła intensywna twórczość, która też znacznie częściej niż przedtem była publikowana. Zaraz po powrocie do Cappella Giulia Perluigi otrzymał pensję wyższą od zarobków swego poprzednika, dodatkowo wypłacano mu pieniądze na utrzymanie i kształcenie chłopców zamieszkujących razem z nim. W momencie objęcia kierownictwa przez Perluigiego w skład kapeli wchodziło 7 sopranów, 3 alty, 4 tenory i 3 basy. Zespół znajdował się w bardzo złej kondycji finansowej, która poprawiła się 1567 wraz z ogłoszeniem bulli Grzegorza XIII nakazującej organizacyjno -f inansową reformę kapeli. Na kapelmistrzu spoczywały obowiązki dydaktyczno - administracyjne oraz związane przygotowywaniem nowego repertuaru, gdyż dotychczasowy repertuar nie odpowiadał wymogom soboru trydenckiego stawianym muzyce. Dzięki działalności Perluigiego tw 1. 1571-94 powiększyły się znacząco zasoby bibl. Cappella Giulia. Kompozytor tworzył nie tylko z myślą o określonych okazjach, ale i mając na względzie możliwości muzyków zatrudnionych w kapeli. Świadectwem tego jest przechowywany w archiwum laterańskim kodeks 59, zawierający jedyne znane nam autografy muzyczne Perluigiego pochodzące z 1. 1573-78 z Cappella Giulia. Na początku jednej z komp. Autor umieścił przy każdym gł. imię śpiewaka wykonującego daną partię. W literatuze muzykol. Podkreśla się wielokrotnie umiejętności Perluigiego w zakresie prowadzenia spraw finansowych, co dokumentują dane dotyczące m.in. obrotu nieruchomościami. 1567 kompozytor zakupił podnajmowany od kilku lat dom na rogu vico Armellino, na terenie parafii św. Piotra, w pobliżu jednej z ówczesnych bram miejskich Porta Fabbrica, w sąsiedztwie Piazzza degli Scalpellini. W domu tym mieszkał do końca życia, po czym vico Armellino zaczęto nazywać imieniem Perluigiego. Przez cały okres pracy w bazylice św. Piotra kompozytor mieszkał w otoczeniu rodziny oraz służby. Wbrew poglądom G. Bainiego, pierwszego biografa Perluigiego, nie borykał się on w życiu z większymi kłopotami finansowymi, o czy mogą świadczyć zbyt wygórowane żądania finansowe wysuwane w stosunku do ces. Maksymiliana II oraz ks. Guglielma Gonzagi. Lata 70. przyniosły w życiu artysty wiele tragicznych wydarzeń: syn Rodolfo umarł 21 X 1572 ma szerzącą się w Rzymie epidemię w przededniu objęcia stanowiska kapelmistrza w kościele w Mantui, 1 I 1573 śmierć zabrała brata Perluigiego, 12 X 1575 umarł syn Angelo, który pozostawił po sobie żonę Doralice Uberti, pochodzącą z zamożnej rodziny z Palestriny, oraz córkę i syna (pogrobowca). Jakkolwiek Perluigi sformułował kontrakt ślubny Angela z 27 IV 1573 w sposób bardzo dlań korzystny, to w momencie śmierci syna znalazł się przejściowo w kłopotach finansowych, Aby zwrócić wdowie posag, ożenił siedemnastoletniego wówczas Iginia z dobrze sytuowaną Virginią Mazzinghi. 28 VIII 1580 kolejna epidemia spowodowała zgon żony kompozytora, Lucrezii, a w następnym roku również dwojga dzieci Angela. W tym czasie nosił się z poważnym zamiarem wstąpienia do stanu duchownego, 7 XII 1580  przyjął niższe święcenia kapłańskie. Stosunkowo szybko jednak porzucił to postanowienie i 28 II 1581 ożenił się z majętną Virginią Dormoli, wdową po handlarzu futrami, co zapoczątkowało bardziej pomyślny okres w jego życiu. Zaangażował się z powodzeniem w interesy żony i powiększył majątek o nowe nieruchomości. W korzystnych dlań pod względem finansowym 1. 1581-94 apogeum osiągnął proces publikacji jego dzieł. Ukazało się wówczas kilkanaście nowych zbiorów. O ile od lat 70. do początku lat 80. artysta koncentrował się głównie na publikacji motetów, o tyle później wydania objęły szerokie spektrum gatunków muzyki religijnej: dwie księgi madrygałów religijnych (1581, 1594), trzy księgi motetów (1583-84), lamentacje (1588_, hymny (1589), opracowanie Magnificat (1591), ofertoria (1593), litanie (1593), 2 księgi mszy (1594).Pod koniec życia Giovanni zamierzał powrócić do rodzinnej miejscowości na stanowisko, od którego rozpoczynał swoją karierę muzyczną. Według dokumentu z 1 VI 159 z archiwum katedry Santa Agapito miał zostać przyjęty tam jako organista na miejsce zmarłego Giovanniego Cesarego Vecci. Plany te stały się niemożliwe do zrealizowania, gdy rankiem Giovanni Pierluigi da Palestrina umiera. Kompozytor miał wówczas 68 lat (wg autora nekrologu M. Majora) lub prawie 70 (wg Iginia P.). Zwłoki artysty, odprowadzane przez licznie zgromadzonych muzyków i ludność Rzymu, zostały przeniesione do umiejscowionej w bazylice św. Piotra Cappella Nova, gdzie spoczął on obok swoich krewnych. 14 II w Cappella Gergoriana odprawiono za jego duszę mszę żałobną, w której wzięli udział współpracujący z nim w ostatnich latach muzycy. Pierluigi pozostawił po sobie żonę i najmłodszego syna, który zajął się wydaniem części nieopublikowanej dotąd twórczości ojca. Ozdobny drzeworyt na wstępie druku przedstawia kompozytora klęczącego przed Juliuszem III i wręczającego mu druk muzyczny. Zapewne z powodu oszczędności wydawcy posłużyli się ryciną zaczerpniętą z Liber secundus missarum C.de Moralesa z 1544, zmienili jedynie twarze papieża i kompozytora pozostawiając jednak w rękach kompozytora tekst mszy Moralesa. Ten wcześniejszy drzeworyt był z kolei wzorowany na obrazie z antologii mszy dedykowanej Leonowi X zredagowanej w 1516 przez A.Antica. 13 I 1555 Giovanni został śpiewakiem w Cappella Pontificia, osobistej kapeli papieskiej (zwanej także Cappella Sistina, od imienia Sykstusa IV, który zwiększył liczbę jej członków). Praca w tym sławnym zespole prezentującym najwyższy poziom wykonania, stanowiła dla muzyka szczególne wyróżnienie. Kapela występowała w bazylice św. Piotra jedynie przy wyjątkowych okazjach, zasadniczo uświetniała uroczystości w kaplicy Sykstyńskiej i występowała w prywatnych apartamentach papieża, np. podczas posiłków lub nabożeństw nieszpornych regułą było wykonywanie kompozycji bez użycia instrumentów (okazjonalnie wprowadzano organy), choć muzycy mieli prawo muzykowania z towarzyszeniem instrumentów, jeśli byli zatrudniani przez inne kościoły i instytucje rzymskie. W razie śmierci lub ustąpienia któregoś z członków jego następcę wybierano w drodze konkursu i za zgodą pozostałych członków. W przypadku Pierluigiego doszło do precedensu ; przyjęto go z rozkazu papieskiego, z pominięciem wymaganych formalności. 23 III 1555 roku zmarł Juliusz III, a nowo wybrany papież Marceli II działał jedynie przez 3 tygodnie. W trzecim dniu pontyfikatu, w Wielki Piątek 1555 Marceli II zwołał muzyków kapeli i napomniał ich by muzyka Wielkiego Tygodnia odpowiadała charakterowi uroczystości, a słowa śpiewanego tekstu były wyraźnie słyszane. Śladem tego wydarzenia jest powstałej kilka lat później jego najsłynniejszej kompozycji Kolejny papież Paweł IV, opowiadający się zdecydowanie za reformą Kościoła, walcząc z jego laicyzacją zarządził m.in. we IX 1555 wykluczenie z Cappella Sistina wszystkich żonatych śpiewaków, w tym Pierluigiego zabronił jej też członkom wydawania drukiem kompozycji świeckich. Wyeliminowani muzycy w ramach rekompensaty otrzymywać mieli miesięczną rentę. I jeszcze w tym samym roku kompozytor wydał w Rzymie

Ze względu na swój ogromny wpływ na kształtowanie się renesansowej muzyki religijnej, Palestrina zwany jest często "Bachem Renesansu” lub ,,Księciem muzyków".