Od kiedy człowiek zajmuje się badaniem zjawisk z zakresu polityki i próbuje zrozumieć mechanizmy funkcjonowania politycznych związków i ludzkiej społeczności, to państwo stanowi nieodzowny element łączący w jedno owe związki. Stąd można przypuszczać, że celem państwa jest urealnianie pewnych założeń wspólnych wszystkim ludziom, którzy je tworzą. Państwo stanowi więc głównie wspólnotę obywateli.

Władza jest najczęściej postrzegana w szerszym rozumieniu jako element organizacji państwa, ale trzeba pamiętać, że jest ona też niezastąpionym elementem stosunków międzyludzkich. Badania koncentrują się jednak na władzy państwowej, a więc relacji rządzący-rządzeni, co może wynikać z wiary w wypracowanie idealnego systemu władzy. Przez lata testowania przeróżnych ustrojów oraz koncepcji organizacji państwa, które się nie sprawdziły, bądź były utopijne- ludzie nie mają już więcej złudzeń.

Badając związek państwa i władzy napotykamy na pojęcie moralności, które nie stanowi meritum problemu, ale powiązane jest ze stosunkiem władcy do podległych mu ludzi. Zagadnienie moralności pragnę podjąć w kolejnej części tekstu.

Analizując problem "państwa i władzy" rozpocznę od dokładniejszego określenia pojęcia "państwo" w znaczeniu potocznym i -co bardziej ważne- prześledzenia co było państwem na płaszczyźnie historii. Zgodnie ze współczesnym rozumieniem : "państwo to organizacja społeczeństwa zamieszkującego dane terytorium i posiadająca suwerenność wobec jego politycznych, ekonomicznych i społecznych stosunków. Podstawą tworu jakim jest państwo jest prawo". To rozumienie ma charakter czysto prawniczy. Państwo opiera się tu na prawie i ma je stanowić. Brakuje tu informacji o samym państwie, nie wskazane są przyczyny i cel jego istnienia, nieuwzględniona jest też jego historyczna natura. W definicji zabrakło także informacji o suwerenności, jak się ona realizuje w określonym porządku.

Myśląc o państwie, kierujemy się w stronę trwałych powiązań politycznych, które dawniej istniały. Przychodzi więc na myśl państwo Azteków, Karolingów, czy państwo rzymskie. Takie widzenie państwa nie ma żadnych walorów poznawczych i pozbawione jest określoności. To powoduje, że stosujemy pojęcie państwa w odniesieniu do określonego okresu historycznego. Analizując pewną epokę w historii, ta przedstawi nam pełen sens państwa.

Drugim pojęciem, które warto sprecyzować jest "władza". "Władza w swoim czystym, pierwotnym znaczeniu oznacza stosunek społeczny między dwiema jednostkami, bądź też między jednostką i grupą lub między grupami, polegający na tym, że jedna ze stron może w sposób trwały i uprawniony zmuszać stronę drugą do określonego postępowania oraz posiada środki zapewniające kontrolę tego postępowania". Tak te pojęcie funkcjonuje w encyklopediach. Aby jednak przeanalizować ową definicję po raz kolejny, należy powołać się na określoną epokę historyczną w celu zrozumienia motywów jej funkcjonowania.

Pojęcia "państwo" i "władza" pragnę umieścić w renesansowych Włoszech. Historycy przyjmują za pewne, że pojęcie "państwa", jakie znajdziemy w słownikach politycznych Europy, ma swoją genezę w języku włoskim- "lo stato". Oznacza to, stan lub położenie i określało relacje między miastami włoskimi, które w XV wieku cechowało rozdrobnienie i zróżnicowanie ustrojowe. Nie można mówić o państwach włoskich doby odrodzenia, o ile nie przedstawi się społeczno-ekonomicznych uwarunkowań i przeobrażeń na polu ideologii.

W Italii już w XIV stuleciu powstają pierwsze manufaktury, które zwiastują przechodzenie od produkcji feudalnej do produkcji opartej na kapitale. Włochy wyprzedzają też pozostałe kraje Europy w rozwoju ośrodków miejskich. Można mówić o znacznym rozwoju handlu, lichwy, a także wzroście ilości kupców i bankierów. Wczesna forma kapitalizmu mogła tu zaistnieć dzięki rozwojowi siły wytwórczej, która była antagonistyczna wobec feudalnego ładu. Rozwój tej siły podkreśla progres w technice i rzemiośle. Zmodernizowano warsztaty tkackie, dokonano odkrycia koła wodnego, zmieniło się też hutnictwo. Następne powodzenia kapitalizmu są powiązane z odkryciami geograficznymi XV wieku.

Na skutek wielkich przemian społeczno-ekonomicznych oraz postępu technicznego mógł dokonać się też zwrot w życiu umysłowym Europy. W renesansie nastąpiły zasadnicze zmiany w relacjach jednostka- społeczeństwo. Inaczej też postrzegano człowieka. Z perspektywy średniowiecznego mnicha, człowiek i całe jego życie było traktowane pogardliwie. Odrodzenie umieściło człowieka, a głównie jego umysł w centrum zainteresowań. O sile człowieka decyduje jego umysł ( jego subtelność). Zadanie umysłu polega na poznaniu, ale nie poznaniu w rozumieniu platońskim ( poznanie tylko idei), ale poznaniu świata wokół. Feudalizm uznawał religię za panującą ideologię, tymczasem renesans zniósł ten prym religii. Teocentryzm ustępuje miejsca antropocentryzmowi. Nie ma jednak mowy o ateizmie, a podejmowane są zaś próby konfrontowania rzeczywistości z Bogiem. Tak samo ważna jest tu sfera religii jak i doczesność.

W wyniku tych zmian doszło do wykształcenia się inteligencji. W przeciwieństwie do średniowiecza ludźmi nauki nie byli już tylko duchowni. W odrodzeniu narodził się też nowy prąd kultury zwany humanizmem. To nie jest jednak tematem pracy.

W renesansie narodziło się wielu wybitnych myślicieli, którzy w nowy sposób widzenia człowieka i społeczeństwo, a wśród nich wyróżniał się jeden z pierwszych socjologów, pochodzący z Florencji Niccolo Machiavelli. Dokonał przełomu w rozumieniu pojęcia władzy i państwa. Niektórzy przyrównują Machiavellego do Krzysztofa Kolumba, który niczym lądy na nowo odkrywa historię i politykę.

W tym miejscu warto przybliżyć pełne przygód życie Machiavellego, które wpłynęło na jego polityczne zapatrywania.

Niccolo Machiavelli przyszedł na świat 3 maja 1469 roku jako drugi z kolei syn prawnika Bernarda i Bartlomei Nelli. Urodził się w rodzinie ubogiej, ale szlacheckiej. Ród Machivellich od pokoleń zaangażowany był w życie polityczne Florencji. Młody Niccolo od małego miał dostęp do największych dzieł Tytusa Liwiusza, Cycerona i Piliniusza, dzięki biblioteczce ojca, co odcisnęło swoje piętno na myślicielu. Jego umysł kształtowały nie tylko dom i szkoła, ale też szereg wydarzeń w rodzinnym mieście. Florencja stanowiła bowiem miejsce walk o prestiż i władzę; Niccolo był więc świadkiem spisku Pazzich ( 1478 r.), których popierał papież Sykstus IV, ganiąc tym samym Medyceuszy. O tym spisku i jego następstwach napisał Machivelli w "Historii Florencji".

Na przykładzie Girolamo Savonaroli, Machiavelli doszedł do wniosku, że pozbawione rozsądku jest budowanie czegoś, co jest niezgodne z obecną sytuacją; nie należy dopasowywać zastanej rzeczywistości do swoich wyobrażeń, a odwrotnie- czasy obecne mają stanowić punkt wyjścia dla działalności politycznej.

Po raz pierwszy pojawia się - nasz filozof - w polityce w 1498 roku, kiedy zostaje kierownikiem drugiej kancelarii Signorii, zajmującej się sprawami Rady Dziesięciu, która odpowiadała za politykę wewnętrzną i kwestie wojenne. Jego pracowitość i sumienność powodowała, że pracy poświęcał całe dnie i sporządzał kilka tysięcy notatek, dokumentów i wyciągów. Cieszył się też sporą sympatią.

Pierwsza dyplomatyczna podróż ( 1500-1501 r.) przywiodła Machivellego do Paryża. Próbował nakłonić Ludwika XII do wsparcia Florencji w walce z Pizą. Florencja niestety nie mogła nic ofiarować w zamian (skarbiec świecił pustkami). Podczas sześciomiesięcznego pobytu Niccolo poznał życie francuskich dygnitarzy pełne intryg i wygórowanych ambicji. Tam doszedł do przekonania, że o powadze można mówić, kiedy dysponuje się armią albo pieniędzmi. Tam też nauczył się zdobywać wiadomości polityczne przy pomocy znajomości, nauczył się ich analizy i uogólniania. Te umiejętności okazały się bardzo ważne, uformowały poglądy i charakter tegoż polityka.

Odbywając kolejną podróż dyplomatyczną Machivelli poznał osobę, która wpłynęła na całe jego późniejsze życie. Był to Cesare Borgia, będący księciem Walencji i synem papieża Aleksandra IV. W kolejnej misji Machiavelli podjął się obrony kupców z Florencji i zapewnienia im wolnego handlu. Borgia urzekł Machivellego swoim zdecydowaniem i logicznym myśleniem. Niccolo dostrzegał też jego amoralne zachowanie, co jednak nie wpłynęło na zmianę oceny księcia Valentino. W "Księciu" niejednokrotnie można odnaleźć wyrazy uwielbienia dla Cesara Borgi : ""nie umiałbym nawet dać nowemu księciu lepszych wskazówek jak te, których dostarcza przykład czynów księcia Valentino."

Znaczny fragment swego największego dzieła poświęcił sprawom wojska. Od właściwej jego organizacji uzależnia niepodległość i pokój w państwie. W wojsku i prawie widzi też fundament dobrego państwa : Powiedzieliśmy powyżej, jak konieczną dla księcia jest rzeczą założyć dobre podwaliny, bez których niechybnie upadnie. Najważniejszą podstawą wszystkich państw tak nowych, jak starych i mieszanych są dobre prawa i dobre wojsko, a ponieważ nie mogą być dobre prawa tam, gdzie nie ma dobrego wojska, a gdzie jest dobre wojsko, tam są z pewnością dobre prawa, przeto, nie będę o prawach, lecz o wojsku rozprawiał." Wynikiem deliberacji na ten temat było napisanie traktatu " O sztuce wojennej" ( 1512 r.).

Polityk florencki bezpośrednio uczestniczył w wojnie z Pizą (1509 r.) i miał osobisty udział w przygotowaniu aktu kapitulacyjnego Pizy, po piętnastoletnich zmaganiach wojennych. Za to nieoficjalnie pochwalił go sam Sodorini.

Każda jego podróż owocowała nową przyjaźnią z ważnymi osobistościami ze świata europejskiej polityki, a także spostrzeżeniami, które przelewał na papier.

Kiedy konflikt Francji i Rzymu narastał, Machiavelli stanął przed zadaniem rozstrzygnięcia ważnego problemu: czy dla Florencji lepszy okaże się pokój, czy też wojna? Pomimo pewnych korzyści wynikających z tego konfliktu jednocześnie Florencja nie będzie mogła realnie wpłynąć na bieg wydarzeń. Stąd za najlepsze uznał pokojowe rozwiązanie. W razie udanej misji pokojowej Florencja zyska pokój, a gdyby się to nie udało- wówczas uzyska pretekst do walki z papiestwem.

Zdaniem Machiavellego, państwo, które nie jest silne powinno mieć wybór i nie powinno ulegać jednej ze stron. Zdawał sobie sprawę, że w przypadku walki dwóch silnych państw trzecie- najsłabsze- może przestać istnieć. Takie poglądy nie znalazły poparcia u Florentczyków i niestety, ziściły się. Wiktoria Francji w 1511/1512 r. spowodowała utworzenie koalicji skierowanej przeciw Ludwikowi XII, co w sposób bezpośredni zagrażało Florencji, gdyż papież dążył do obalenia rządów republikańskich. W sierpniu 1512 roku Piotr Sodorini musiał uciec, a do Florencji powróciła dynastia Medyceuszy, zaś trzy miesiące później Machiavelli przestał pełnić funkcje sekretarza drugiej Kancelarii.

Rok następny przyniósł Machiavellemu rozczarowanie polityką. W lutym został aresztowany za organizację spisku wymierzonego w Medyceuszy. Żaden z jego przyjaciół nie podjął się obrony polityka z Florencji. Jego niewinność wykazały dopiero zeznania faktycznych spiskowców, więc Niccolo został uwolniony. Machiavelli odrzucił działalność polityczną i poświęcił się pisaniu traktatów politycznych: Książę" i "Rozmyślania nad pierwszym dziesięcioma księgami Tytusa Liwiusza".

Życie bez polityki i spraw ojczyzny wpłynęło na Machiavellego. W polityce widział on swoją "drugą naturę" i nie umiał się z nią rozstać.

Od 1514 roku Machiavelli wiąże się z grupą myślicieli i artystów pod okiem Cossimo Rucealli, będącego właścicielem słynnych ogrodów Orti-Orticelari. W jej ramach zajmowano się kulturą starożytną i przejawiano sympatie republikańskie. Za sprawą tej grupy papież zlecił Machiavellemu napisanie w 1520 roku "Historii Florencji". Po raz kolejny Machiavelli zaistniał w polityce w 1526 roku. Otrzymał wówczas stanowisko sekretarza Rady nadzoru nad murami Florencji. Do jego zadań należała fortyfikacja miasta przed bliską już wojną z Karolem V. Nieporadność Ligi papieskiej przyczyniła się do klęski i spustoszenia Rzymu. Po rebelii skierowanej przeciw Medyceuszom po raz kolejny powstaje republika. Jak zawsze w takiej sytuacji utworzono nowe rządy, a dotychczasowych urzędników zwolniono. Chociaż Machiavelli nie uchodził za zdrajcę to z powodu współpracy z Medyceuszami nowa władza nie widziała dla niego żadnego stanowiska, tak jak w 1513 roku.

Na rok przed śmiercią przekonał się o prawdziwości swoich słów pochodzących z "Księcia" : "tłum pójdzie zawsze za pozorami". W 1527 roku ( 20 czerwca) Machiavelli umarł z dala od bliskich współpracowników.

Tak burzliwe lata życia Machiavellego, jak i epoka, w której żył ukształtowały jego spojrzenie na państwo, władzę i politykę w ujęciu ogólnym. Florencki polityk swoje zdanie na temat stosunków społecznych i ustrojów politycznych formułował w oparciu i analizę ówczesnego społeczeństwa, zaś obecne czasy mają stanowić punkt wyjścia dla działania politycznego. Wnikliwą obserwację rzeczywistości uzupełniał gruntowne studia nad historią. Wnioski, jakie na ich podstawie sformułował, posłużyły mu w celach praktycznych, aby wyłonić najlepszy ustrój polityczny.

Kwestia państwa, różnych jego form ustrojowych, a także zdobywania i utrzymywania władzy stanowiło jądro jego poglądów. Jako przyczynę powstania państwa Machiavelli podaje brak poczucia bezpieczeństwa w samotnym życiu. Kiedy ludzi było stosunkowo niewiele i żyli oni na wzór zwierząt, życie opierało się na ciągłej walce. Kiedy zaś nastąpił gwałtowny przyrost ludności i ich świadomości, postanowili oni zrzec się swojej władzy na rzecz silnej jednostki, zdolnej do zaprowadzenia pokoju. Ludzie są też autorami praw i nakazów, których nieprzestrzeganie było równoznaczne z wystąpieniem przeciwko władzy. Utwierdzenie się prawa wprowadziło poczucie sprawiedliwości i bezpieczeństwa. Machiavelli widzi więc w państwie ludzki twór, który powstał na skutek rozwoju i postępu.

Bazą filozoficzną poglądów Machiavellego w kwestii rozwoju i postępu ludzkiego żywota jest przeświadczenie, że ludzkość i wszechświat znajdują się w ciągłym ruchu. Niemniej ludzie i świat nie zmieniają się. Ruch nie ma wpływu na istotę człowieka, człowiek nie zmienia swojej natury- złej natury. Nie ma też mowy o narodzinach nowych ustrojów społecznych. To, co powstaje nowego, to sytuacje i okoliczności. Stąd życie jest nieprzewidywalne, a tylko studiowanie historii i doświadczenie są pomocne człowiekowi w wyborze właściwej drogi.

O regułach politycznych nie można powiedzieć, że są niezmienne, a tylko empiria i praktyka potwierdzają ich prawdziwość i skuteczność. Zmiana okoliczności powoduje, że niemożliwa jest organizacja państwa o charakterze trwałym i absolutnym.

O formach państwa pisał Machiavelli już na początku "Księcia" : "" Wszelkie państwa, wszelkie rządy, które mają lub miały władzę nad ludźmi, bywają republikami albo księstwami". Florencki myśliciel dokonał podziału wszystkich form państwa na jednowładcze lub republiki. W "Rozważaniach..." pisze o formach czystych i zepsutych. Czyste są formy: monarchia, demokracja, arystokracja, zaś zepsute są: rządy tyranów, oligarchii i anarchia. Machiavelli nakreślił też w jaki sposób przekształcają się owe formy.

Kiedy w monarchii władza króla zaczęła być dziedziczona, wówczas ten zapomniał o zasadach rządzenia, a otoczenie króla skupiło się na bogaceniu się.

Król i jego najbliżsi tak zaczęli gnębić poddanych, że władca przemienił się w tyrana. Przy pomocy ludu, część najsilniejszych zorganizowała zamach przeciw tyrańskim rządom. Nowa władza, którą tworzyli najbogatsi wprowadziła ład w państwie i dbała o prawo. Tak powstał ustrój arystokratyczny, który jednak długo nie przetrwał, gdyż potomkowie grupy rządzącej- bez znajomości historii i przewrotności losu - nie uwzględniali prawa i równości w społeczeństwie i spowodowali przejście rządów arystokracji w rządy oligarchiczne. W wyniku kolejnego przewrotu zniesiono oligarchię i utrzymano władzę w swoich rękach obawiając się kolejnych władców. Wraz z wygaśnięciem tego pokolenia, państwo zbliżyło się do anarchii. W wyniku kolejnych przeobrażeń państwa dojdzie do jego osłabienia i zostanie zdobyczą silniejszego.

Ten wcale niebanalny opis ukazuje ciągłe przemiany ewolucyjne ustrojów państwa. W ruchu i nieustannej ewolucji widać potwierdzenie poglądów Machiavellego na temat ciągłej zmiany.

Machiavelli dochodzi do przekonania, że wszystkie te formy państwa są złe. Trzy pierwsze nie mogą istnieć stale, zaś następnych nie można przyjąć z samej ich natury.

Uwzględniając te prawdy ustawodawca starał się pomijać czyste formy ustrojowe na rzecz form mieszanych. Najkorzystniejsze rozwiązanie polega na wyborze najlepszych urzędów z formy monarchicznej, demokratycznej i arystokratycznej. Machiavelli powołuje się na przykład Sparty i rządów Likurga, który tak czyniąc zapewnił Sparcie osiemset lat rozwoju i sławy.

Można zapytać, za którą formą : republiką czy monarchią, opowiadał się autor "Księcia". Nie można udzielić na te pytanie jednoznacznej odpowiedzi. Wskazuje na plusy, jak i minusy- tak jednego, jak i innego ustroju- co uzależnia od konkretnych sytuacji. I tak w "Rozważaniach..." przebijają sympatie republikańskie, zaś w "Księciu" autor skłonny jest przyznać pierwszeństwo monarchii.

Przedstawiając ustrój republikański ma na myśli ustrój jaki istniał w jego rodzinnej Florencji. Niemniej, nietrwały charakter tejże republiki (, w której służył na stanowisku dyplomaty), przybliżał go do przyznania racji silnej jednostce, a za wzór władcy uznał Borgię.

Można zestawić, tak wady, jak i zalety rządów republikańskich i monarchicznych, ale z naszej perspektywy nie jest istotne za jakim ustrojem opowiadał się Machiavelli, ale jakie rozwiązania instytucjonalne i zasady polityczne są- jego zdaniem- w stanie zagwarantować stabilność wspólnoty politycznej, którą jest państwo? Warto zapytać, które siły polityczne maja kierować tymi instytucjami. Kto powinien być gwarantem bezpieczeństwa i równowagi państwowej? Każde państwo składa się z ludu i możnych i trzeba zdecydować, kto będzie bronił wolności. Zdaniem Machiavellego wolność winna trafić w ręce tego, który nie wyraża chęci jej naruszania. Szlachta posiada umiejętność bogacenia się i sprawowania urzędów, zaś dążeniem ludu jest brak podporządkowania komukolwiek. "Lud nie chce poddać się władzy i uciskowi możnych a możni pragną rządzić ludem i uciskać go". Wolność powinien więc otrzymać lud, gdyż nie będzie chciał odebrać sobie władzy, a będzie uniemożliwiał dokonanie przewrotu. Naród, który utrzymuje stabilność państwa nie może nic dobrego dokonać bez udziału przywódcy. Machiavelli z całym naciskiem wskazuje na wpływ wybitnych jednostek, przywódców, bohaterów na losy państwa. W takiej osobie, w której rękach spoczywa władza, łączą się kwestie państwa i władzy. Od cech charakterologicznych i postawy władcy uzależniony jest kształt relacji rządzący-rządzeni.