1. Cele działania Wspólnot Europejskich.

Punktem wyjścia realizacji polityki strukturalnej UE są postanowienia Traktatu ustanawiającego Wspólnoty Europejskie. Zakładają one m.in. wzmocnienie spójności ekonomiczno-społecznej na obszarze państw członkowskich. Głównymi celami działania Wspólnot Europejskich oraz prowadzonej przez Unię Europejską polityki strukturalnej są:

  • ekonomiczna (gospodarcza) i społeczna spójność oraz solidarność pomiędzy państwami członkowskimi (regionami),
  • wysoka konkurencyjność gospodarek,
  • zrównoważony wzrost gospodarczy charakteryzujący się niskim poziomem inflacji,
  • podnoszenie poziomu życia,
  • harmonijny rozwój działalności gospodarczej,
  • intensywna ochrona i wysoka jakość środowiska naturalnego,
  • wysoki poziom zatrudnienia,
  • równość szans.

W okresie programowania budżetu UE 2000-2006 zasady realizacji polityki strukturalnej UE reguluje Rozporządzenie Rady (WE) nr 1260/1999 wprowadzające ogólne postanowienia dotyczące funduszy strukturalnych.

  1. Obszar wdrażania funduszy strukturalnych.

Najważniejszym celem polityki strukturalnej UE jest zapewnienie wszechstronnego i harmonijnego rozwoju całej Wspólnoty, w tym zwiększenie poziomu spójności ekonomicznej i społecznej w ramach UE. Konieczność prowadzenia polityki spójności na szczeblu Wspólnot wynika z dużego zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego poszczególnych krajów członkowskich UE, a także dysproporcji w rozwoju notowanych pomiędzy poszczególnymi regionami UE.

Dysproporcje w rozwoju pomiędzy regionami UE mają często charakter strukturalny. Są one konsekwencją m.in. peryferyjnego położenia regionów, niekorzystnej struktury branż gospodarki, niesprzyjających warunków geograficznych i klimatycznych oraz niezadowalającego poziomu kwalifikacji ludności.

Polityka strukturalna wdrażana jest przez Komisję Europejską w porozumieniu z rządami państw członkowskich. Nakłady na ten cel stanowią w okresie programowania 2000-2006 blisko 35% całego budżetu Unii Europejskiej.

  1. Cele polityki strukturalnej.

Podziału środków tworzących fundusze strukturalne pomiędzy państwa członkowskie i kierunki interwencji dokonuje się w oparciu o trzy cele polityki strukturalnej.

Cel 1 ukierunkowany jest na wspieranie regionów opóźnionych w rozwoju. Do tej kategorii zalicza się regiony, w których wielkość PKB przypadająca na jednego mieszkańca (w okresie ostatnich trzech lat bazowych) jest niższa od 75% średniej wartości PKB notowanej dla UE oraz słabo zaludnione regiony północne, w których gęstość zaludnienia nie jest większa niż 8 osób/km2.

Wsparcie realizowane w ramach Celu 1 koncentruje się na trzech zasadniczych rodzajach zadań:

  • infrastrukturze (głównie transporcie),
  • zasobach ludzkich,
  • wspieraniu sektora produkcji.

Realizacja projektów w ramach Celu 1 finansowana jest ze wszystkich funduszy strukturalnych:

  • Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (ERDF),
  • Europejskiego Funduszu Społecznego (ESF),
  • Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej - Sekcja Orientacji (EAGGF),
  • Finansowego Instrumentu Orientacji Rybołówstwa (FIFG).

Cel 2 koncentruje się na poprawie sytuacji gospodarczej i społecznej regionów borykających się z trudnościami strukturalnymi ora przechodzących procesy przekształceń. Zasięg oddziaływania Celu 2 obejmuje 18% ludności UE.

W okresie programowania 2000-2006 na działania związane z realizacją Celu 2 przeznaczono 11,5% środków wszystkich funduszy strukturalnych. Cel 2 obejmuje swoim działaniem wszystkie kraje członkowskie sprzed rozszerzenia UE w 2004 r., z wyjątkiem Grecji, Portugalii i Irlandii, które objęte są Celem 1.

Pomoc w ramach Celu 2 przyznawana jest według następujących kryteriów:

  • w miastach:
    • średni poziom stopy bezrobocia w okresie ostatnich trzech lat wyższy od średniej dla całej UE,
    • udział liczby zatrudnionych w przemyśle w liczbie zatrudnionych ogółem w jakimkolwiek roku po 1985 r. równy lub wyższy od średniej dla całej UE,
    • spadek liczby zatrudnionych w przemyśle w porównaniu z wybranym rokiem w okresie po 1985 r.,
  • na terenach wiejskich:
    • gęstość zaludnienia obszaru mniejsza od 100 osób/km2 lub procentowy udział liczby zatrudnionych w rolnictwie w liczbie zatrudnionych ogółem równy lub wyższy od dwukrotnej średniej dla całej UE,
    • średni poziom stopy bezrobocia w okresie ostatnich trzech lat wyższy od średniej dla całej UE lub zmniejszenie liczby mieszkańców po 1985 r.

Przedsięwzięcia w ramach Celu 2 są finansowane z dwóch funduszy strukturalnych:

  • Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (ERDF),
  • Europejskiego Funduszu Społecznego (ESF).

Cel 3 ukierunkowany jest na wspieranie zatrudnienia, systemów oświaty oraz szkolenia zawodowego. Celem tym objęte są wszystkie regiony UE, z wyjątkiem otrzymujących wsparcie w ramach Celu 1. Na działania związane z Celem 3 zaplanowano 12,3% całości środków z funduszy strukturalnych.

Rodzaje interwencji związane z realizacją Celu 3 obejmują:

  • promocję walki z bezrobociem,
  • promowanie dostępności pracy dla zagrożonych wykluczeniem społecznym,
  • wykorzystanie systemu edukacji do wzmacniania zdolności zatrudnienia,
  • promocję przedsięwzięć, które ułatwiają dostosowywanie się do zachodzących zmian społeczno-ekonomicznych,
  • promowanie równouprawnienia kobiet i mężczyzn.

Przedsięwzięcia w ramach Celu 3 wspiera Europejski Fundusz Społeczny (ESF).

  1. Wsparcie rybołówstwa.

W ramach funduszy strukturalnych wyodrębniona została pula środków na realizację zadań związanych z rybołówstwem. Do najważniejszych celów polityki wdrażanej przez fundusze strukturalne w tej branży zalicza się m.in.:

  • osiągnięcie równowagi pomiędzy wielkością zasobów morskich i ich wykorzystaniem,
  • zwiększenie konkurencyjności podmiotów działających w sferze rybołówstwa i przetwórstwa rybnego,
  • wspieranie tworzenia małych jednostek rybołówstwa przybrzeżnego.
  1. Inicjatywy Wspólnotowe.

Inicjatywy Wspólnotowe (IW) stanowią uzupełnienie działań realizowanych przy wykorzystaniu funduszy strukturalnych. Celem IW jest odnalezienie wspólnych i innowacyjnych rozwiązań odnoszących się do problemów, które występują na całym terytorium Unii Europejskiej. Inicjatywy Wspólnotowe zapoczątkowywane są przez Komisję Europejską, a ich wdrażanie dokonuje się na poziomie narodowym. Środki przeznaczone na realizację Inicjatyw Wspólnotowych stanowią 5,35% całego budżetu funduszy strukturalnych.

W okresie programowania budżetu UE 2000-2006 uruchomiono cztery IW:

  • INTERREG III,
  • URBAN II,
  • LEADER+,
  • EQUAL,

INTERREG III - Inicjatywa ta ma na celu promowanie międzynarodowej, międzyregionalnej i nadgranicznej współpracy w postaci zawiązywanych partnerstw. INTERREG finansowany jest ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

URBAN II - Działanie to ukierunkowane jest na wspieranie nowych strategii na rzecz społecznej i ekonomicznej odnowy obszarów miejskich szczególnie dotkniętych zjawiskiem bezrobocia strukturalnego. Środki na realizację tych działań pochodzą z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego.

EQUAL - Celem tej Inicjatywy jest wspieranie nowych sposobów przeciwdziałania i zwalczania wszelkich form dyskryminacji i nierówności występujących na rynku pracy. Inicjatywa EQUAL finansowana jest z budżetu Europejskiego Funduszu Społecznego.

LEADER+ - Inicjatywa ta ma na celu wspieranie innowacyjnych działań przyczyniających się rozwoju obszarów wiejskich w słabo rozwiniętych regionach Unii Europejskiej. Przedsięwzięcia w ramach LEADER-a realizowane są przez tzw. "Lokalne Grupy Działania", które są tworzone przez partnerów społecznych i gospodarczych związanych z danym obszarem. Inicjatywa LEADER+ finansowana jest ze środków Sekcji Orientacji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej.

  1. Zasady wdrażania funduszy strukturalnych.

Polityka strukturalna Unii Europejskiej, mająca na celu podniesienie spójności ekonomiczno-społecznej obszaru UE, realizowana jest w oparciu o pięć głównych zasad:

  • subsydiarności,
  • koncentracji,
  • dodatkowości,
  • wieloletniego programowania,
  • partnerstwa.

Powyższe zasady leżą u podstaw polityki regionalnej Wspólnot i są wynikiem doświadczeń wypracowanych przez Komisję Europejską. Ich zadaniem jest zapewnienie efektywności i skuteczności działań wpieranych przez Unię Europejską.

Zasada subsydiarności to jedno z podstawowych rozwiązań ustrojowych Unii Europejskiej. Zakłada się, że polityka regionalna nie stanowi wyłącznej kompetencji Wspólnot Europejskich. Najbardziej zaangażowane w prowadzenie polityki regionalnej powinny być lokalne struktury krajowe, a ewentualne wsparcie Wspólnot Europejskich powinno się koncentrować na sferach oraz ograniczać do zakresu, w którym władze lokalne i krajowe samodzielnie nie potrafią efektywnie przeciwdziałać.

Zasada koncentracji polega na koncentrowaniu środków finansowych funduszy strukturalnych UE na wspieraniu jedynie działań priorytetowych, które posiadają podstawowe znaczenie dla osiągania spójności ekonomiczno-społecznej obszarów Unii Europejskiej.

Zasada programowania wieloletniego polega na obowiązku wyznaczania wieloletnich programów rozwoju, w oparciu o które mają być wykorzystywane środki przeznaczone na politykę strukturalną. Opracowywanie programów wieloletnich powinno mieć charakter wielostronnego, partnerskiego podejmowania decyzji na poziomie krajowym przy uwzględnieniu wytycznych określonych na poziomie Wspólnot, po czym programy te podlegają negocjacji i zatwierdzeniu przez Komisję Europejską i wdrażane są na poziomie krajowym przez instytucje narodowe.

Zasada partnerstwa odnosi się do obowiązku brania pod uwagę na wszelkich etapach ustaleń kształtów polityki rozwoju w oparciu o fundusze UE decyzji i opinii partnerów uczestniczących w późniejszym wdrażaniu tej polityki. Do grupy partnerów należą m.in. przedstawicie sektora gospodarczego, społecznego, pozarządowego, naukowego czy władze lokalne.

Zasada dodatkowości polega na założeniu, że środki funduszy UE powinny stanowić jedynie uzupełnienie środków zgromadzonych na realizację danego działania przez władze krajowe różnego szczebla. Pomoc Unii Europejskiej nie powinna zastępować działań, które powinny być zrealizowane przez kraje członkowskie, a jedynie powinna stanowić uzupełnienie środków przeznaczonych na ich realizację.

  1. Instrumenty polityki strukturalnej UE.

Zasadniczymi instrumentami służącymi finansowaniu polityki strukturalnej Unii Europejskiej w okresie programowania budżetu UE 2000-2006 są cztery fundusze strukturalne:

  • Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (ERDF),
  • Europejski Fundusz Społeczny (ESF),
  • Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (EAGGF) - Sekcja Orientacji,
  • Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa (FIFG).

Zadaniem funduszy strukturalnych Unii Europejskiej jest wspieranie procesów modernizacji i restrukturyzacji gospodarek państw członkowskich UE w sektorach i regionach, które by móc sprostać globalnej konkurencji wymagają prowadzenia działań interwencyjnych.

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego.

Zakres działań wspieranych ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego obejmuje m.in. finansowanie:

  • rozbudowy infrastruktury,
  • inicjatyw służących rozwojowi lokalnemu oraz tworzeniu i utrzymaniu trwałych miejsc pracy (w tym wspieranie działalności małych i średnich przedsiębiorstw),
  • przedsięwzięć w ramach sfery badawczo-rozwojowej,
  • rozwoju branży turystycznej oraz inwestycji w sferze kultury,
  • ochrony i poprawy jakości stanu środowiska naturalnego,
  • rozwoju społeczeństwa informacyjnego.

Przy wykorzystaniu ERDF finansować można tzw. duże projekty, czyli przedsięwzięcia, których koszt całkowity przekracza kwotę 50 milionów euro. Projekty tego typu oceniane są bezpośrednio przez Komisję Europejską, która podejmuje decyzję o wsparciu oraz poziomie pomocy wspólnotowej ze środków funduszu.

Europejski Fundusz Społeczny.

Zadaniem Europejskiego Funduszu Społecznego jest wspieranie przedsięwzięć przeciwdziałających bezrobociu, propagujących i utrwalających na rynku pracy równość kobiet i mężczyzn, służących trwałemu rozwojowi oraz spójności ekonomiczno-społecznej. EFS jest instrumentem wspierania działań podejmowanych w ramach Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Priorytety Funduszu odnoszą się do pięciu obszarów wsparcia, które obejmują:

  • wspieranie aktywnej polityki rynku pracy,
  • przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu,
  • wspieranie kształcenia ustawicznego,
  • rozwój przedsiębiorczości oraz doskonalenie kadr gospodarki,
  • zwiększenie uczestnictwa i poprawa dostępu kobiet do rynku pracy.

Z EFS wspierane są również przedsięwzięcia służące rozwojowi lokalnemu, równości szans oraz rozwojowi społeczeństwa informacyjnego.

Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej.

Na Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej składają się dwie sekcje: tzw. Sekcja Orientacji i Sekcja Gwarancji. Z punktu widzenia formalnego, jedynie środki w ramach Sekcji Orientacji stanowią środki funduszy strukturalnych UE. W ramach polityki strukturalnej EAGGF wspiera przedsięwzięcia służące długotrwałemu rozwojowi obszarów wiejskich oraz przekształcaniu struktury agrarnej regionów opóźnionych w rozwoju. Fundusz finansuje m.in. działania związane z:

  • ogólnym rozwojem obszarów wiejskich,
  • inwestycjami w gospodarstwach rolnych,
  • pomocą dla młodych rolników (w tym w formie szkoleń zawodowych),
  • wsparciem wcześniejszego przechodzenia rolników na emeryturę,
  • wsparciem obszarów charakteryzujących się niekorzystnymi warunkami gospodarowania lub niekorzystnymi uwarunkowaniami środowiskowymi,
  • poprawą jakości przetwórstwa oraz komercjalizacji gospodarstw rolnych,
  • rozwojem i przetwarzaniem zasobów leśnych.

Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa.

Celem Finansowego Instrumentu Orientacji Rybołówstwa jest przyczynianie się do zachowania równowagi pomiędzy wielkością zasobów morza a wielkością floty rybackiej. Ponadto działania finansowane ze środków Funduszu powinny prowadzić do podnoszenia konkurencyjności sektora rybołówstwa oraz rozwój związanych z nim obszarów. Przedmiotem wsparcia Finansowego Instrumentu Orientacji Rybołówstwa są przede wszystkim:

  • przedsięwzięcia mające na celu uzyskanie stanu równowagi między potencjałem połowowym a wielkością dostępnych i odtwarzalnych zasobów ryb,
  • projekty modernizacji floty rybackiej,
  • inwestycje w wyposażenie portów rybackich,
  • działania służące poprawie warunków bezpieczeństwa i higieny pracy na statkach rybackich oraz w portach,
  • projekty przyczyniające się do poprawy jakości ryb oraz produktów rybnych,
  • projekty rozwoju akwakultury oraz ochrony obszarów morskich,
  • przedsięwzięcia mające na celu ożywienie obszarów zależnych od kondycji rybołówstwa oraz hodowli ryb,
  • promowanie produktów rybnych i generowanie wzrostu spożycia ryb w Polsce.
  1. Fundusze strukturalne a Fundusz Spójności.

Fundusz Spójności jest odrębnym instrumentem wspierania polityki spójności Unii Europejskiej i z punktu widzenia formalnego, nie jest funduszem strukturalnym. Celem Funduszu Spójności jest wzmacnianie spójności społeczno-gospodarczej całego obszaru UE. Fundusz Spójności zarządzany jest na poziomie Komisji Europejskiej, a zasady jego programowania odbiegają od rozwiązań wykorzystywanych w programowaniu i wdrażaniu funduszy strukturalnych. Fundusz współfinansuje duże projekty o charakterze infrastrukturalnym w dziedzinach transportu oraz ochrony środowiska. W okresie programowania 2000-2006 budżet Funduszu wynosił 18 mld euro. Fundusz Spójności dostępny jest dla tych krajów UE, w których PKB per capita (na jednego mieszkańca) jest niższy od 90% średniej dla całej Unii Europejskiej.

Alokacja środków z funduszy strukturalnych.

Cele

Fundusze strukturalne

Zasoby w %

Cel 1: Wspieranie rozwoju i dostosowywania strukturalnego regionów

ERDF

ESF

FIFG

EAGGF - Sekcja Orientacji

69,7

Cel 2: Przyczynianie się do rekonwersji społeczno-ekonomicznej regionów dotkniętych zmianami strukturalnymi

ERDF

ESF

11,5

Cel 3: Wzmacnianie i rozwijanie zasobów ludzkich

ESF

12,3

Inicjatywy Wspólnoty, działania innowacyjne, pomoc techniczna oraz wsparcie dla rybołówstwa poza Celem 1

ERDF

ESF

FIFG

EAGGF - Sekcja Orientacji

0,5
  1. Początki wdrażania funduszy strukturalnych w Polsce.

Przygotowaniem do wdrażania funduszy strukturalnych w Polsce była realizacja trzech przedakcesyjnych programów pomocowych UE: PHARE, SAPARD i ISPA. Po przystąpieniu Polski do Wspólnot Europejskich w 2004 r. zakres wsparcia UE został rozszerzony o fundusze strukturalne i Fundusz Spójności. Tym samym w pierwszych latach członkostwa Polski w UE realizowano równolegle zarówno fundusze przedakcesyjne, jak i fundusze należne państwom członkowskim UE. Pierwsze z nich w toku wdrażania nowych funduszy były stopniowo wygaszane.

  1. Zobowiązania negocjacyjne.

Jeden z obszarów negocjacyjnych towarzyszących procesowi przygotowania Polski do członkostwa we Wspólnotach Europejskich dotyczył zagadnień z zakresu wspierania rozwoju i wzmacniania spójności gospodarczo-społecznej oraz eliminowania dysproporcji w rozwoju regionów. Negocjacje w tej sferze dotyczyły dostosowań instytucjonalnych związanych m.in. ze strukturą instytucji wdrażających i zarządzających funduszami, czy z koniecznością wprowadzenia podziału terytorium Polski zgodnie z nomenklaturą jednostek statystycznych NUTS. Szczególnie istotne były również kwestie finansowe odnoszące się m.in. do wielkości środków, jakie mogła Polska uzyskać z budżetu funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w okresie 2004-2006 oraz indykatywnych alokacji w obrębie poszczególnych funduszy i inicjatyw wspólnotowych. Polska w ramach negocjacji zaakceptowała wdrożenie dorobku wspólnotowego w tej sferze , a także wyraziła gotowość uczestnictwa w polityce spójności Unii Europejskiej oraz wykorzystania Funduszu Spójności i funduszy strukturalnych w oparciu o wspólne zasady dla wszystkich krajów członkowskich.

Do wsparcia w ramach Celu 1 zakwalifikowano wszystkie regiony (województwa) Polski. W wyniku negocjacji ustalono ogólną wielkość puli środków na zobowiązania (czyli maksymalny pułap środków UE, o które będzie mogła się ubiegać Polska w ramach polityki regionalnej) w ramach Funduszu Spójności i funduszy strukturalnych. Na lata 2004-2006 Polska uzyskała 7.635,3 mln € z budżetu funduszy strukturalnych oraz 3.733,3 mln € z budżetu Funduszu Spójności (wyrażonych jako środki na zobowiązania).

Ostateczna wielkość środków otrzymanych z budżetu UE w ramach funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności stanowiła będzie tzw. środki na płatności, czyli efektywnie wypłacone krajowi członkowskiemu UE w kolejnych okresach budżetowych środki pomocowe, zależne od spełnienia przez ten kraj ściśle określonych wymagań prawnych, instytucjonalnych, programowych i finansowych.

Czynnikami, które warunkują poprawność i tempo wykorzystania środków pomocowych UE przez Polskę, są m.in.:

  • sprawność systemu programowania i wydatkowania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności,
  • zdolność administracyjna we wdrażaniu funduszy na poziomie centralnym i regionalnym,
  • zabezpieczenie możliwości współfinansowania krajowego przedsięwzięć na wymaganym poziomie,
  • przygotowanie odpowiedniej liczby projektów o wysokiej jakości,
  • stworzenie i wdrożenie informatycznego systemu monitoringu i kontroli finansowej funduszy.