„Popiół i diament” Jerzego Andrzejewskiego

Powieść ta została wydana w 1948 roku , jej akcja rozgrywa się w ciągu kilku pierwszych dni maja 1945 roku w Ostrowcu Świętokrzyskim. Jednak Andrzejewski wraz ze zmianą swego światopoglądu przerabiał kilkukrotnie powieść, której wersja z 1954 roku była prawomyślna z poglądami epoki socrealizmu.

Ukazanie się tego utworu wzburzyło opinie publiczną , zarzucano Andrzejewskiemu sfałszowanie faktów historycznych. Najbardziej konfliktowe okazało się przedstawienie żołnierzy Armii Krajowej, jako wichrzycieli nowego, lepszego porządku ofiarowanego Polsce przez komunistów.

Poprawki jeszcze bardziej oszukańczo przedstawiły historię, wprowadziły do powieści obowiązkowy element ówczesnej literatury, motyw walki między klasą posiadającą a proletariatem.

Tytuł jest nawiązaniem do wyimku z dramatu Cypriana Kamila Norwida ,,Za kulisami".

Powieść ta miała ambicje zdiagnozować świadomość Polaków po koszmarze niedawno zakończonej walki z okupantem. Jest to czas przejęcia władzy w kraju przez komunistów i całkowitego uzależnienia Polski od ZSSR.

Pozorny pokój okazuje się być kolejną niewolą, na którą nie chcą się zgodzić żołnierze Armii Krajowej. Spotykają się z potępieniem władz partii, są traktowani, jak wrogowie ojczyzny.

Głównym bohaterem jest Maciek Chełmicki, młody człowiek urodzony w roku 1921 roku, typowy przedstawiciel pokolenia , którego beztroska młodość została brutalnie przerwana przez wojnę i okupacje. Jest członkiem Armii Krajowej, sumiennie wykonuje polecenia swoich zwierzchników. Przez wiele lat walczył o wolność ojczyzny, teraz nie potrafi odnaleźć się w nowym porządku politycznym. Otrzymuje rozkaz zlikwidowania komunisty Stefana Szczuki. Pomyłka sprawia , że zamiast Szczuki zabija Gawlika i Smolarskiego działaczy, którzy przejeżdżali tą samą trasą , którą miał przejeżdżać cel jego zamachu. Ta pomyłka powoduje wstrząs w Maćku, który zaczyna się zastanawiać nad słusznością zabijania innych.

Wątpliwości pogłębiają się, gdy poznaje Krystynę Rozbicką, która pracuje jako barmanka w barze ,,Monopol". Kiedy rodzi się między nimi uczucie Maciek decyduje, że nie chce już zabijać, chce być zwykłym obywatelem, wieść spokojne szczęśliwe życie u boku Krystyny. Uczucie budzi w nim skrupuły , które zagłuszyła bezkompromisowa walka z okupantem.

Jednak jego przywódcy nie pozwalają mu odejść, nie uznają jego skomplikowanej dialektyki, dla nich ,,dobro jest dobrem, zło jest złem". Według Floriana Wagi komunizm jest zły, więc należy likwidować głosicieli tej ideologii nie uwzględniając żadnych skrupułów.

W końcu wierność żołnierskiej przysiędze zwycięża i zabija sekretarza Szczukę, w którym nie dostrzega żadnych win, ma świadomość, że jego czyn jest godny potępienia.

Tragiczne jest jego przekonanie, że wszystkie jego popełnione do tej pory czyny będą ciążyły na jego dalszej egzystencji, jego życie jest już przesądzone, przeszłość na zawsze pozostanie jego jarzmem.

Następnego dnia po dokonaniu wyroku na Szczuce Maciek zwalnia pokój hotelowy, po wahaniach czy powrócić do oddziału, udaje się na dworzec gdzie oczekuje spotkać ukochaną Krystynę . Idąc w stronę dworca słyszy , że żołnierz krzyczy, aby się zatrzymał, wtedy Maciek w obawie przed zatrzymaniem zaczyna uciekać. Zostaje uśmiercony strzałem w plecy, po rewizji umierającego żołnierze zastanawiają się dlaczego uciekał, skoro nie miał przy sobie żadnych podejrzanych przedmiotów.

Tragizm wojny został także zilustrowany przez losy Antoniego Koseckiego, przedwojennego sędziego, człowieka prawego i cnotliwego, który w czasie wojny przebywał w obozie koncentracyjnym w Gross-Rosen . Chęć przetrwania była w nim tak silna , że nie zawahał się zostać sztubowym i prześladować swoich współwięźniów.

Po powrocie do normalnego życia męczą go wyrzuty sumienia, pomimo tego chce ukryć swoje dawne winy i być na powrót uczciwym człowiekiem. Nie jest nim, gdyż przyjmuje za zasadę swoich uczynków relatywizm moralny, uważa , że można być tylko wtedy uczciwym gdy są do tego sprzyjające warunki.

W końcu zostaje zdemaskowany przez Szczukę , który był więźniem w tym samym obozie, w którym Kosecki pod nazwiskiem Leona Rybickiego dokonywał amoralnych , okrutnych czynów. Podgórski nie zostaje przekonany przez jego argumenty, postanawia oddać go pod sąd władz państwowych.

Andrzejewski przedstawił społeczeństwo, w których obok wzorowych ideowców, takich jak sekretarz komitetu wojewódzkiego PPR Stefan Szczuka, czy były żołnierz Armii Ludowej, obecnie sekretarz komitetu powiatowego partii Franciszek Podgórski , egzystują karierowicze , dla których przynależność do partii jest tylko szczeblem w zdobyciu pozycji i władzy.

Pokazuje także destrukcyjny wpływ przeżyć wojennych na psychikę ludzką . Jurek Szretter i jego szajka , która ma przypominać organizację konspiracyjną są całkowicie pozbawieni skrupułów, nie przyjmują do wiadomości jakiejkolwiek odmowy, metodą ich działania jest terror i zastraszenie. Szretter, który uważa się za przywódcę zabija członka swojej bandy , Janusza Kotowicza, który porwał się na jego autorytet , odmawiając zapłacić podwójnej składki na broń. Kiedy przed strzałem do Kotowicza , Jerzy długo znęca się nad nim inni członkowie szajki spoglądają z podziwem na swego wodza.

Cała powieść przedstawia tragizm losu społeczeństwa polskiego, które pomimo pozornego pokoju nie potrafi odnaleźć się w nowej sytuacji politycznej i społecznej. Nikt nie wyszedł z wojny bez skazy, która nie znika mimo najgorętszych wysiłków i chęci. Wojna przewartościowała wszystko, w nowym porządku nie ma miejsca na dawne przedwojenne ideały. Śmierć Maćka może sugerować, że w świecie tym nie ma miejsca dla takich ludzi, jak on , dla których honor jest wartością najważniejszą.

Andrzejewski porusza także drażliwy temat ,,bratobójczej walki" między rodakami, którzy po wygraniu walki ze wspólnym wrogiem, zaczęli się wzajemnie zwalczać, zamiast wspólnymi siłami budować niepodległą Polskę.