Czym są arcydzieła literatury? Określa się tak dzieła literackie, które zostały uznane za najlepsze przez krytyków, badaczy oraz czytelników. Szkoła powinna zapoznawać uczniów z takimi właśnie dziełami. Spełnia swoja rolę jedynie częściowo, bo w ciągu lat nauki nie ma wystarczająco wiele czasu na przeczytanie i dokładne omówienie dzieł uznanych za wielkie i wybitne. Literatura zwana narodową pozwala poznać kulturę i historię własnego kraju - a przeciętny uczeń nie ma czasu na poszukiwanie takiej wiedzy w innych źródłach. Istotna jest także zawarta w takich dziełach problematyka społeczna i moralna. Wiele z uznanych za arcydzieła utworów zachowało do dziś pewną aktualność, najczęściej pod względem przedstawianych i polecanych zasad moralnych. Nie można zapomnieć także o artystycznej wartości arcydzieł - przecież przyjemniejsze jest czytanie pięknej książki niż suchego i neutralnego tekstu, na przykład historycznego. Szkoła powinna nadal przedstawiać uczniom tyle arcydzieł literatury narodowej ile to możliwe w ograniczonym czasie.

Oczywistym arcydziełem, uznanym za najważniejsze dzieło literatury polskiej i tytułowanym epopeją narodową, jest "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza. Utwór powstał w 1834 roku, w czasach, gdy państwo polskie nie istniało a byt narodu po powstaniu listopadowym wisiał na włosku. Pierwszą rzucającą się w oczy cechą utworu jest przedstawienie polskich tradycji narodowych. Zwyczaje i obyczaje ziem litewskich przedstawił autor w sposób wyjątkowo plastyczny i obszerny. Z kolei opisy ludności i jej zwyczajów współgrają znakomicie z opisami litewskiej przyrody. Mickiewicz starał się zbudować w swoim dziele jak najpełniejszy wizerunek polskiej społeczności szlacheckiej. Pisze zatem o szlachcie zamożnej, tej osiadłej, choć pracującej, szlachcie "zaściankowej", niewiele bogatszej od chłopów oraz szlachcie bez majątku. Każda z tych podgrup zachowała wierność dawnym polskim i szlacheckim obyczajom. Szlachta ukazana jest w utworze jako narodowy nośnik wszelkich najlepszych wartości - w tym szczególnie patriotyzmu. Ważnymi zaletami szlachty z "Pana Tadeusza" jest także jej przywiązanie do tradycji i odrzucanie cudzoziemskich wzorców. Najważniejszym miejscem i ośrodkiem akcji epopei jest dworek "z drewna, lecz podmurowany" należący od pokoleń do rodu Sopliców. Szlacheckimi zwyczajami opisanymi w "Panu Tadeuszu" są między innymi grzybobranie, polowanie czy uczta. Wydarzenia te odbywają się według tradycyjnego, "odwiecznego" scenariusza. Także kreacja bohaterów reprezentuje rozmaite grupy szlachty. Maciej Dobrzyński jest tradycyjnym patriarchą rodziny, Klucznik Gerwazy - sługą domu i strażnikiem tradycji, Jacek Soplica - warchołem, który odkrywa patriotyzm. Jednak najważniejszym wzorem szlachcica jest z pewnością Sędzia Soplica - właściciel Soplicowa. Trzyma się on, choć nie ślepo, dawnych obyczajów, dba o gospodarstwo i wywiązuje się z wynikających z pozycji obowiązków, osobiście dogląda swych włości. Również jego stosunek do chłopów jest poprawny - szanuje ludzi i ich wysiłek. Nie jest bezduszny - lubi rozrywkę, polowanie czy ucztę, lecz zachowuje we wszystkim umiar. Sędzia jest wzorem polskiego szlachcica - patrioty, a jego dworek stanowi oazę polskości. Oczywiście to głównie dawne obyczaje przyczyniają się do dobrobytu i porządku panującego w Soplicowie. Mickiewicz poprzez ukazanie pięknego i pełnego obrazu ojczystej ziemi skłaniał rodaków do pamiętania o przeszłości i kultywowania obyczajów narodowych. U samego autora oraz wielu emigrantów "Pan Tadeusz" był rozrzewniającym ich i przypominającym o żyjącej wciąż w ich pamięci ojczyźnie.

O wadze, jaka przykładano do "Pana Tadeusza" świadczy uczynienie z egzemplarza książki rekwizytu w noweli Henryka Sienkiewicza "Latarnik". Powieść ukazana tam reprezentuje pamięć i miłość ojczyzny.

O ile "Pan Tadeusz" ukazuje rzeczywistość szlachecką, to "Chłopi" Władysława Reymonta ukazują świat chłopski. To również arcydzieło, z czym zgodził się Komitet Noblowski przyznając autorowi literacką Nagrodę Nobla w 1924 roku. Utwór przedstawia dzieje chłopskiej rodziny i wsi Lipce w przeciągu jednego roku. Powieść podzielona jest na cztery części zatytułowane od pór roku - już to daje pewien obraz uzależnionego od praw natury życia chłopa. W czasie kolejnych pór roku ludzie zajmują się odpowiednimi zajęciami - na wiosnę sieją, latem zaczynają żniwa, jesienią zbierają plony, w zimie odpoczywają wraz z naturą. Opisane w powieści realia życia chłopskiego są przedstawione bardzo dokładnie, podobnie, jak wiejskie obyczaje. Obyczajami opisanymi w powieści są między innymi: przygotowania do wesela, wigilia, procesja w Boże Ciało, jarmark z odpustem, wyrabianie wełny. Nawet czytelnik zupełnie nie zainteresowany życiem na wsi znajdzie w powieści tematy, dla których warto po nią sięgnąć. Należą do nich problematyka moralna i społeczna czy opisy stosunków międzyludzkich. Oczywiście dziś "Chłopi" są pozycją najważniejszą ze względu na opisy zapomnianych i porzuconych później chłopskich obyczajów.

Powyższe arcydzieła opisują życie szlacheckie i chłopskie, "Lalka" Bolesława Prusa poświęcona jest życiu w mieście. Uderzające są w tej powieści rozległe i niezwykle dokładne opisy życia Warszawy - od arystokratycznych salonów poprzez kupców po studentów i najbiedniejszych wyrobników. W "Lalce" istotne są także oczywiście dzieje głównego bohatera uwypuklające różnice ideologiczne i społeczne trapiące ówcześnie miasta ziem polskich pod zaborami.

Nie da się ukryć, że arcydzieła literatury odnoszą się przede wszystkim do rzeczywistości czasów, w których powstały. Jednak arcydzieła różnią się od zwyczajnych dziel między innymi tym, że zachowały część swej aktualności do dziś. I dlatego właśnie powinny być częścią programu szkolnego - pozwalają młodemu człowiekowi dowiedzieć się wiele z różnych dziedzin w krótkim czasie i z większą przyjemnością.