Pojęcie literatury parenetycznej kojarzymy głównie ze średniowieczem. A jednak nie tylko w tej epoce tworzono utwory, w których nadrzędnymi nad celem estetycznym były zachęta, ostrzeżenie lub rada - jednym słowem: pouczenie.

 Literatura parenetyczna - charakter

Paraneisisto po grecku pouczenie, literatura parenetyczna zatem temu celowi będzie służyć i to w znaczącej przewadze nad celem estetycznym. Wszystkie utwory, których autorzy obrali jako nadrzędny cel ukształtowanie i rozpropagowanie wzorów postępowania związanych z odgrywaniem określonych ról społecznych, będą typowe dla epok, które stawiały przed człowiekiem określone zadania i dobro społeczności często stawiały jako cel nadrzędny życia człowieka.

Literatura parenetyczna - geneza

Za twórcę literatury parenetycznej uznaje się żyjącego w V w. p.n.e. grecki mówcę i pedagoga, Isokratesa. Wyróżnił się on jako autor mów przeznaczonych dla władcy Salaminy. Mowy te zawierały wskazówki polityczne i estetyczne. 

Do najbardziej popularnych wzorców parenetycznym (czyli wzorców postępowania związanym z odgrywaniem określonych ról społecznych) należały:

- w Grecji - wzór obywatela

- w Rzymie - wzór gospodarza-rolnika, żołnierza, konsula, mówcy, trybuna

Najbardziej typowymi dla ducha parenetycznego gatunkami były moralistyczne traktaty normatywne, biografie, bajki, przypowieści, speculum oraz tzw. przykładowe romanse moralistyczne.

Literatura parenetyczna - średniowiecze

Podobnie jak w starożytności, parenetyka średniowieczna stawiała sobie za cel pouczenie i wychowanie ludzi. Propagowane były trzy wzorce osobowe:

- święty-asceta - człowiek oddany Bogu całkowicie, najczęściej odrzucający wartości życia ziemskiego oraz wszelkie dobra materialne. Poprzez cierpienie, pokutę oraz umartwianie - pracujący na swe zbawienie. Najbardziej typowy przykład takiego ideału to św. Aleksy

- rycerz - to człowiek, dla którego najbardziej liczy się męstwo, odwaga, honor, wierność kodeksowi rycerskiemu, poddanie się Bogu i władcy. Pozostając wierny danemu słowu i zasadom, przyjaciołom oraz damie swego serca, idealny rycerz wsławia się jeszcze pobożnością, walecznością, mistrzostwem w rycerskim rzemiośle oraz uczciwością w walce. Idealny rycerz, to np. Roland

- władca - pełen mądrości, pobożności i miłosierdzia dla poddanych oraz sprawiedliwy rządzący, który wyróżnia się jeszcze walecznością, honorem, męstwem i odwagą. Taki władca bez żadnego trudu zyskuje sobie miłość i wierność poddanych - jak Karol Wielki czy Bolesław Chrobry z Kroniki Gala Anonimanp.

Literatura parenetyczna - renesans i barok

Typowa dla tego okresu literatura parenetyczna przypomina nieco... poradniki wskazujące drogę do sukcesu. Spośród licznych utworów parenetycznych warto wyróżnić:, np.: Księcia M. Machiavellego, Il Cortegian B. Castiglione (parafraza Ł. Górnickiego pt. Dworzanin polski), Żywot człowieka poczciwego i Zwierciadło M. Reja, De optimo senatore W. Goślickiego, romans dyskursywny S.H. Lubomirskiego Rozmowy Artaksesa i Ewandra, Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego S. Orzechowskiego.