1. Zaprezentuj zabytki języka polskiego przekazane w najstarszym piśmiennictwie średniowiecznym, zwracając uwagę na wartości literackie oraz cechy języka. Przedstaw polskie dziejopisarstwo.

Zabytki języka polskiego:

"Bogurodzica"

"Bogurodzica" to najdawniejsza pieśń polska o charakterze modlitewnym, wzorowana na hymnach grecko-bizantyjskich. Jej pierwsze dwie strofy według dzisiejszych ustaleń pochodzą z połowy XIII wieku. W pierwszej zwrotce znajduje się błaganie skierowane do Chrystusa za pośrednictwem Maryi. Zaczyna się ona apostrofą do "Bogurodzicy" (matki Boga), "dziewicy" (panienki), "Bogiem sławienej" (wielbionej przez Boga), "zwolenej" (wybranej). Po apostrofie następuje prośba, by Maryja pozyskała u swego syna łaski dla ludzi: "Zyszczy nam" (pozyskaj dla nas), "spuści nam" (ześlij nam). W drugiej strofie znajduje się modlitwa skierowana bezpośrednio do Chrystusa (nazwanego "bożycem", czyli synem Boga), przywołany zostaje także Jan Chrzciciel, mogący wesprzeć ludzkie błaganie. Na końcu zwrotki zawarta jest prośba, by Chrystus zapewnił ludziom "na świecie zbożny (szczęśliwy) pobyt", a po śmierci "rajski przebyt" (wieczne trwanie w niebie). Zakończeniem obu zwrotek jest taki sam refren "Kyrie elejson" (Panie, zmiłuj się nad nami).

"Psałterz floriański"

Nazwa zabytku pochodzi od klasztoru świętego Floriana w Austrii, gdzie został on odnaleziony. Psałterz występuje w trzech wersjach językowych: polskiej, łacińskiej i niemieckiej. Pierwszy współcześnie znany przekład tego utworu datuje się na przełom XIV i XV wieku. Jest to książka napisana ręcznie (kodeks), pięknie ozdobiona, prawdopodobnie przeznaczona dla Królowej Jadwigi (mogą o tym świadczyć występujące na kartach rękopisu lilie - herb dynastii Andegawenów). Język przekładu jest bardzo bogaty i plastyczny.

"Psałterz puławski"

Podobnie jak inne psałterze z tego okresu był tłumaczony z dawnych przekładów z XIII wieku. Nazwa zabytku pochodzi od znajdującego się w Puławach księgozbioru Czartoryskich, w którym się znajdował. Język tego utworu jest prostszy, mniej wyszukany w porównaniu do "Psałterza floriańskiego".

"Biblia królowej Zofii"

Zwana jest także Biblią Szaroszpatacką (od węgierskiej miejscowości Saros-Patak, gdzie zachował się ten zabytek). Rękopis był przeznaczony dla czwartej żony Władysława Jagiełły - Zofii. Tłumaczenia dzieła dokończył ksiądz Andrzej z Jaszowic w 1455 roku. Większa część "Biblii królowej Zofii" przechowywana jest w Bibliotece Gimnazjalnej w Saros-Patak (inne części znajdują się we Wrocławiu i w Warszawie). Do dzisiejszych czasów dochował się tylko fragment Starego Testamentu - tom pierwszy i niektóre karty drugiego, łącznie 185 kart.

"Kazania świętokrzyskie"

Jest to pochodzący z przełomu XIII/XIV wieku dokument przedstawiający odmiany polszczyzny małopolskiej oraz początek oficjalnego języka pisanego. Kazania te zostały znalezione przypadkowo przez A. Brücknera w 1890 roku (były wszyte w inną księgę jako paski wzmacniające oprawę). Do dziś zachował się jeden cały tekst pisanego po polsku kazania oraz kilka fragmentów.

"Kazania gnieźnieńskie"

Powstały pod koniec XIV wieku. Zbiór ten składa się ze 103 kazań w języku łacińskim i 10 w języku polskim.

Dziejopisarstwo:

Gall Anonim

Nie jest znane jego nazwisko, prawdopodobnie przybył z Francji, stąd jego przydomek. W Polsce zjawił się w początkach XII wieku, znajdując zatrudnienie w kancelarii Bolesława Krzywoustego, gdzie pracował kilka lat. Kronika dynastii piastowskiej powstała w charakterze podziękowania polskiemu księciu za gościnę, "by za darmo nie jeść chleba polskiego".

"Kronika" - składają się na nią trzy księgi:

Księga pierwsza: rozpoczyna ją opis ziem polskich, opis działalności pierwszych władców (Popiel, Piast, Ziemowit, Leszek i Siemomysł), kończy - opis cudownego poczęcia Bolesława Krzywoustego.

Księga druga: opis młodości księcia Bolesława Krzywoustego.

Księga trzecia: opis jego czynów jako władcy dojrzałego; księga kończy się w 1113 roku.

"Kronikę" Galla Anonima określić można jako kronikę trzech Bolesławów. Dzieje dynastii Piastów mają w ujęciu pisarza pewien określony sens. Powstała ona z Bożego nakazu - odzwierciedla go legenda o tajemniczych przybyszach goszczących w chacie Piasta oraz symboliczne odzyskanie wzroku przez Mieszka I (czyli przyjęcie przez niego chrztu). Rozkwit dynastii przypada na lata panowania Bolesława Chrobrego - władca ten ukazany jest jako rycerz idealny, charakteryzujący się szlachetnością, dzielnością, sprawiedliwością i pobożnością. Upadek rodu Piastów spowodowany jest przez negatywne cechy Bolesława Śmiałego, jego pychę, próżność i gwałtowność, a bezpośrednio - przez jego rozkaz stracenia biskupa Stanisława. Potęgę dynastii odbuduje dopiero Bolesław Krzywousty, zwycięski wódz wielu wojen z Niemcami, Pomorzanami, Prusami i Czechami.

Kronika Galla Anonima to najstarszy zabytek naszej świeckiej prozy łacińskiej, powstał najprawdopodobniej między rokiem 1112 i 1116. Zalicza się go do najwspanialszych kronik europejskich okresu średniowiecza.

Charakterystyczne cechy języka to zrytmizowanie i zretoryzowanie prozy (wiele metafor, epitetów, aliteracji, porównań) oraz wplatanie w nią wierszy.

Wincenty Kadłubek (ok. 1150-1223)

Biskup krakowski; jest pierwszym polskim pisarzem znanym z imienia. Jako pierwszy przekazał legendę o Wandzie, co nie chciała Niemca i smoku wawelskim.

"Kronika polska"

Prace nad tym dziełem trwały najprawdopodobniej w latach 1190-1208. Jest to pierwsza polska kronika narodowa. Powstała na zamówienie księcia krakowskiego Kazimierza Sprawiedliwego, który jest w związku z tym ukazany jako średniowieczny idealny władca. Utwór dzieli się na cztery części, większa część z nich napisana została w formie dialogu (dwaj rozmówcy - jeden przedstawia historię Polski, drugi uzupełnia ją komentarzem i pouczeniem o charakterze moralnym).

Charakterystyczne cechy języka to stosowanie wielu personifikacji, alegorii i innych figur retorycznych, przez co język jest bogaty, lecz trudny w odbiorze.

"Kronika wielkopolska"

Zwana jest także kroniką Janka z Czarnkowa. Jej powstanie datuje się na koniec XIII wieku. Znajduje się w niej wiele motywów bajkowych i opowieści rycerskich - między innymi z tej kroniki pochodzi legenda o Lechu, Czechu i Rusie.

Jan Długosz (1415-1480)

Długoletni współpracownik biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego, wpływowego doradcy politycznego dworu Jagiellonów. Z jego inicjatywy Długosz rozpoczął pracę nad "Rocznikami". Po śmierci swego protektora Długosz znalazł miejsce na dworze Kazimierza Jagiellończyka - zajmował się edukacją jego synów oraz dyplomacją.

"Roczniki"

Dzieło składa się z dwunastu ksiąg i zostało napisane w oparciu o wiele źródeł. Pisane jest po łacinie, w sposób prosty i zrozumiały (przez co utwór spotkał się nawet z zarzutami o szorstkość stylu). Długosz opisuje fakty w porządku chronologicznym i przyczynowo-skutkowym, wyraźnie ulegając jednak średniowiecznej tendencji do przeinaczania faktów tak, aby były zbiorem pouczających przykładów. Z "Roczników" możemy dowiedzieć się, że "Bogurodzica" była przez rycerstwo polskie śpiewana pod Grunwaldem i podczas koronacji króla Władysława Warneńczyka - już wtedy będąc uznawana za starą, częściowo niezrozumiała pieśń.

2. Zaprezentuj ideały średniowiecza posługując się wybranymi przykładami.

Ideały średniowiecza realizują się w przedstawionych w literaturze tego okresu modelach osobowych: rycerza (oraz związanej z nim postaci władcy) i ascety.

Rycerz

Jego główną cnotą i wartością była absolutna wierność swojemu wasalowi. Wzorcowym przykładem średniowiecznego rycerza jest Roland (postać z "Pieśni o Rolandzie").

Jest on siostrzeńcem i lennikiem Karola Wielkiego. Reprezentuje sobą wszystkie cechy idealnego rycerza: szlachetne urodzenie, piękność, odwagę i dzielność. Hierarchia wartości Rolanda to przede wszystkim patriotyzm (czuła miłość do "Słodkiej Francji"), pobożność, wierność swemu zwierzchnikowi i lojalność wobec współtowarzyszy broni.

W "Pieśni o Rolandzie" główny bohater, mianowany dowódcą tylnej straży wojska królewskiego, decyduje się nie wzywać pomocy, gdy on i jego żołnierze zostają z ukrycia zaatakowani - byłaby to ujma dla jego rycerskiego honoru. Wojsko Karola Wielkiego, wracające z wojny z Saracenami w Hiszpanii, słyszy róg Rolanda dopiero wtedy, gdy jest już po bitwie. Roland umiera, mając jednak świadomość swojej wyższości nad poganami, którzy wygrali dzięki zdradzie. Czyn Rolanda spowodowany jest tym, że średniowieczny rycerz wyżej cenił sam sposób prowadzenia walki, niż jej wynik - bitwa z poganami była powodem do nieśmiertelnej chwały.

Śmierć rycerza jest symbolicznym odniesieniem do śmierci Chrystusa: Roland umiera na wzgórzu, pod drzewem (symbol krzyża, wskazuje drogę do nieba), w otoczeniu aniołów i św. Michała. Jego dusza zostaje przez cherubina porwana prosto do nieba.

Władca

Przykładem idealnego średniowiecznego króla jest Bolesław Krzywousty, opisany przez Galla Anonima w "Kronice". Również jego osoba wskazuje na średniowieczną hierarchię wartości, podobną jak u rycerza. Narodziny Bolesława poprzedzone są przez pobożne modlitwy mnichów. Sam władca już w dzieciństwie daje przykład niezwykłego męstwa, odwagi i siły - Gall Anonim porównuje go do "syna Marsa". Bolesław Krzywousty wsławił się walkami z poganami, którzy oprócz przerażenia odczuwają wobec niego także ogromny szacunek, w uznaniu dla jego waleczności, mądrości i znajomości wojennego rzemiosła. Król jest jednak nie tylko dobrym wodzem, ale i głową państwa - dba o jego rozkwit i potęgę.

Asceta

Trzecia z modelowych postaw średniowiecznych czerpie z nakazów Pisma Świętego, rozwijając je aż do krańcowej doskonałości. Asceta wiedzie życie surowe, proste, pełne dobrowolnych umartwień i wyrzeczeń. Taka hierarchia wartości świadczy o tęsknocie do skromności, ubóstwa i czystości życia pierwszych chrześcijan. Postawa ascetyczna podporządkowuje Bogu każdą dziedzinę życia, wychodząc z założenia, że wszelkie sprawy doczesne są nietrwałe i ulotne, a więc - co za tym idzie - są marnością. Także ciało ludzkie jest jedynie etapem przejściowym na drodze człowieka, więzieniem jego nieśmiertelnej duszy, która uzyska wolność dopiero po śmierci.

Postać wzorcowego świętego-ascety przynosi "Legenda o św. Aleksym". Jest to bohater szlachetnie urodzony - pochodzi z religijnej i bogatej rzymskiej rodziny. Zgodnie z nakazem ojca Aleksy bierze ślub, jednak w noc poślubną długo rozmawia ze swoją młodą żoną, wyjawiając jej decyzję opuszczenia rodzinnego domu. Następnego dnia bohater rozdaje ubogim swój majątek, a sam zostaje żebrakiem. Odwracając się od ziemskiego życia, całe dnie poświęca na modlitwę, umartwianie ciała i doskonalenie duszy. Żyje w wielkiej nędzy, opuszczeniu i wzgardzie, ale jego poświęcenia zostają docenione: widząc go zmarzniętego pod kościołem, Matka Boska zstępuje z nieba i prosi zakrystiana, aby wpuścił Aleksego do środka. Bohater przez siedemnaście lat żył w skrajnym ubóstwie pod schodami własnego domu, nierozpoznany przez rodzinę i służbę, która często złorzeczyła mu i wylewała na niego pomyje - on jednak znosił to z pokorą. Gdy Aleksy zmarł, rozdzwoniły się dzwony w całym Rzymie, a piękny zapach, który unosił się w powietrzu, miał moc uzdrawiania. Aleksy ściskał w ręku kartkę, której nikt nie mógł wyjąć i przeczytać. Udało się to dopiero jego żonie, gdyż kartka okazała się adresowanym do niej listem, w którym Aleksy spisał dzieje swego życia. W jego uroczystym pogrzebie uczestniczył cesarz, kardynałowie, a nawet papież, oddając mu pośmiertny hołd.

3. Światopogląd średniowieczny - filozofia, postawa wobec śmierci. Obowiązkowe wykazanie się znajomością "Wielkiego Testamentu" Franciszka Villona.

Trzej główni przedstawiciele filozofii średniowiecza to św. Tomasz, św. Augustyn i św. Franciszek.

Tomizm

Kierunek filozoficzny św. Tomasza z Akwinu (1225-1274), będący chrześcijańską kontynuacją filozofii Arystotelesa. Według tomizmu istnieje harmonia pomiędzy wiarą a wiedzą (ta pierwsza pomaga człowiekowi wtedy, gdy zawodzi ta druga). Świat skonstruowany został na zasadzie ściśle sprecyzowanej, uporządkowanej hierarchii, w której wszystkie byty - w tym też człowiek - zajmują swoje wyznaczone miejsce. Przynależność do określonego miejsca w hierarchii wyznacza człowiekowi konkretne obowiązki i powinności, których wypełnianie utrzymuje ład w społeczeństwie i zapewnia harmonijne funkcjonowanie świata. Dlatego człowiek powinien się doskonalić w posłuszeństwie i cnocie., a także dążyć do jak najgłębszego poznania Boga, co jest największym ludzkim szczęściem.

Augustynizm

Doktryna średniowiecznej teologii stworzona przez św. Augustyna (354-430), jednego z najwybitniejszych Ojców Kościoła. Swoją koncepcję świata przedstawiał w dziełach: "Wyznania", "Państwo Boże". Zgodnie z nią status człowieka w świecie nie jest jasno określony - ludzie są gdzieś pomiędzy aniołami a zwierzętami w hierarchii bytów - skąd wynika tragizm ludzkiego losu. Dodatkowo pogłębia go dualizm: rozdarcie istoty ludzkiej na grzeszne, skłonne do upadku ciało i dominującą nad nim duszę. Stosunek św. Augustyna do cielesności i zmysłowości był bardzo krytyczny, dlatego też odkrycie przez człowieka prawdy nie mogło mieć miejsca na drodze poznania zmysłowego, lecz tylko poprzez łaskę Bożą - oświecenie, iluminację. Łaska jest również niezbędnie potrzebna do moralnego życia, gdyż dobro i zło jest aktem dobrej woli człowieka, a dobra wola nie zawsze idzie w zgodzie z rozumem. Zło jest efektem odwrócenia się człowieka od najwyższego Dobra jakim jest Bóg, więc tylko Jego pomoc może umożliwić ponowne zwrócenie się ku dobru. Zgodnie z poglądami św. Augustyna świat stworzony przez Boga jest ze swej istoty dobry - to wolny wybór jego stworzeń doprowadził do powstania zła (pogląd ten określa się jako "teodyceę"). Do innych koncepcji augustynizmu należy predestynacja - odgórny podział ludzi na potępionych i zbawionych. Ludzki los jest zdeterminowany od urodzenia człowieka. Historia ludzkości to dzieje odwiecznej walki Królestwa Bożego z rządzoną przez szatana ziemią - jej końcem będzie ostateczny podział ludzi i przynależność do któregoś z tych wrogich obozów.

Doktrynie św. Augustyna przeciwstawiał się św. Tomasz z Akwinu.

Franciszkanizm

Poglądy św. Franciszka z Asyżu (1182-1226), ujęte w jego program wiary i ogólną postawę wobec świata. Jego główną ideą jest miłość żywiona dla wszelkiego Bożego stworzenia i miłosierdzie okazywane każdemu. Św. Franciszek wraz ze swoimi uczniami uprawiał swego rodzaju czynną ascezę, polegającą na rygorystycznym ubóstwie, postach, służbie chorym i ubogim. Głosili też wszędzie budujące i poruszające kazania, opowiadając Dobrą Nowinę nie tylko ludziom, ale wszystkim Bożym stworzeniom. Kazania wygłaszane przez św. Franciszka na przykład do ptaków czy ryb to jeden z ulubionych motywów sztuki hagiograficznej. Życie i działalność świętego zostały zawarte w zbiorze pięćdziesięciu trzech opowieści pod tytułem "Kwiatki świętego Franciszka".

Główne idee franciszkanizmu można ująć w punktach w następujący sposób:

  • Poprzez miłosierdzie okazywaną światu wyrażamy naszą miłość do Boga;
  • Smak radości odczuwa się intensywniej poprzez cierpienie;
  • Afirmacja życia;
  • Powraca się do źródeł wiary zawartych w Ewangelii.

Produkty poznania Piotra Abelarda:

1. Wrażenia zmysłowe (działania duszy, które z konieczności skierowane są w stronę świata materialnego).

2. Wyobrażenia.

3. Mniemania.

4. Wiedza.

5. Rozumienie.

Postawa wobec śmierci.

Myśl o śmierci była nieustannie obecna w codziennym życiu ludzi średniowiecza - trzeba pamiętać, że przecież długość życia wynosiła wówczas średnio około trzydziestu lat. Ludziom przez cały czas towarzyszyły refleksje na temat śmierci i przyszłego życia.

Kościół i chrześcijaństwo przekonywało, że ludzie żyjący w sposób godny i pobożny nie muszą bać się śmierci, gdyż jest ona tylko chwilą rozstania się z ciałem, końcem doczesnego życia i przekroczeniem bramy wieczności. Życie było sztuką umierania.

Danse macabre

Taniec śmierci, motyw alegoryczny funkcjonujący w literaturze i sztukach plastycznych średniowiecza. Powstał we Francji w XIV wieku - bezpośrednią inspiracją była zapewne epidemia dżumy, dziesiątkująca ówczesne społeczeństwo. Danse macabre przedstawia się jako korowód, w którym uczestniczą ludzie wszystkich stanów, prowadzeni do grobu przez spersonifikowaną śmierć, od wieku XV przedstawianą jako szkielet trzymający kosę. Motyw ten służył przypominaniu ludziom, że każdy jest równy wobec śmierci i skończy tak samo, a nie można być pewnym godziny ani dnia (mówiła o tym także maksyma "Memento mori") - w średniowieczu, czasach głodu, epidemii, wojen i prymitywnej medycyny, było koncepcja szczególnie aktualna. Danse macabre reprezentował w pewnym sensie demokratyczną jak na owe czasy ideę uniwersalnej równości ludzi wobec śmierci, pełnił więc funkcję pokrzepiania i pouczania, co w podzielonym, stanowym społeczeństwie średniowiecznym było niezmiernie istotne.

Ars moriendi - sztuka umierania.

"Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią"

Śmierć przedstawiona tutaj została jako szkielet kobiety w stanie rozkładu. Mistrz Polikarp początkowo wydaje się wielkim uczonym, jednak w trakcie rozmowy wychodzi na jaw, że wobec śmierci jest tylko głupim uczniem. Stawia śmierci sześć pytań uderzających naiwnością. Śmierć ostatecznie stwierdza, że wszystko, co żywe, musi umrzeć.

François Villon "Wielki testament".

François Villon (1431-1463) - poeta, uczony, studiował na uniwersytecie w Sorbonie. Do dziś nieznane jest jego prawdziwe nazwisko - Villon pochodzi od nazwiska kanonika, który go adoptował. François był typowym poetą-człowiekiem ulicy, zaaklimatyzowanym w Paryżu: zdarzało mu się nawet kraść, a nawet zabić. Dostał wyrok śmierci (powieszenie), jednak został mu on darowany i zamieniony na tortury i więzienie. Umarł młodo, mając około trzydziestu lat.

"Wielki testament" to utwór złożony ze 173 zwrotek po 8 wierszy każda, przetykany sądami i balladami. Uważa się go za najważniejsze dzieło Villona. Tytuł parodystycznie odnosi się do formy testamentu - było powszechnie wiadomo, że Villon jako biedak nie miał co komu rozdać. Zapisuje więc swoje ciało ziemi, prosząc przechodniów, którzy będą kiedyś przechodzić nad tym prowizorycznym grobem, o wspomnienie i modlitwę. "Wielki testament" jest formą poetyckiej spowiedzi Villona. Ujawnia on swoje rozdarcie pomiędzy złem a cnotą, ciałem a duszą, brzydotą a pięknem, oraz fascynację wszechwładną śmiercią, wprowadzoną w postaci motywu danse macabre. Śmierć to zgnilizna i rozkład ciała, akt umierania jest ukazany w sposób naturalistyczny i makabryczny. Siebie przedstawia poeta jako nawracającego się grzesznika, który żałuje za swe winy i pragnie ich odkupienia. Jednocześnie pełen jest wiary w to, że grzechy zostaną mu odpuszczone, dlatego często zwraca się do Chrystusa i Matki Boskiej z prośbą o zmiłowanie.

Główna problematyka twórczości Villona to:

  • nieuchronność śmierci;
  • przemijanie świata;
  • przemijanie urody.

Problematyce tej towarzyszy smutna refleksja, że człowiek pozostaje bezsilny wobec upływającego czasu. Wszyscy ludzie podlegają śmierci, a kiedy się już umrze, cierpi ciało. Villon rozmyśla nad tym, jaki napis będzie się znajdował na jego nagrobku. Biorąc pod uwagę tryb życia jaki prowadził, widzi niewielkie szanse na to, że będzie zbawiony, lecz prosi, aby nie potępiano go po jego śmierci. Ujawnia się tutaj ironiczny stosunek autora "Wielkiego testamentu" do śmierci - przez całe życie nie miał on swojego miejsca na ziemi, musiał się włóczyć i tułać, więc chociaż po śmierci będzie miał gdzie spocząć. Poeta wspomina też o swej zmarłej ukochanej (w "Piosence" - "Rondo"). Stwierdza okrucieństwo śmierci, która na zawsze rozłącza kochanków. Na zakończenie Villon wprowadza rozmowę duszy i ciała - nie bardzo mogą się porozumieć, chociaż ciało wie, że życie jakie prowadziło było występne.

4. Motywy Maryjne w średniowiecznej sztuce i literaturze.

W średniowiecze otaczano Matkę Boską szczególną czcią, gdyż była ona uważana za orędowniczkę spraw ludzkich u Boga.

Literatura:

"Bogurodzica"

Maryja pośredniczy tutaj - podobnie jak Jan Chrzciciel - między ludźmi a Bogiem. Utwór ma formę modlitwy ze skierowaną do Matki Boskiej prośbą o pośrednictwo i wyjednanie u Jej Syna potrzebnych ludziom łask.

"Lament świętokrzyski"

(Występuje także pod tytułami: "Posłuchajcie, bracia miła" lub "Żale Matki Boskiej pod krzyżem"). Maryja przedstawiona została jako zwykła matka i kobieta, która musi patrzeć na męczeńską śmierć na krzyżu swego jedynego syna. Żali się na sytuację, jaka Ją spotkała. Jej cierpienie jest wręcz fizyczne: "Spróchniało we mnie ciało i moje wszytki kości". Ból Matki Boskiej jest zarazem bardzo ludzki i nie do zniesienia, ponad miarę wytrzymałości. Nigdy nie przypuszczała, że urodziła swego syna po to, by patrzeć jak on cierpi katusze na krzyżu. Bardzo chce mu jakoś pomóc: napoić, obetrzeć krew - ale wie że nic nie może zrobić. Utwór kończy się apostrofą do matek: niech modlą się, aby podobny los nie spotkał nigdy ich dzieci.

"Stabat Mater Dolorosa..."

("Stała Matka Boleściwa..."). pieśń łacińska pochodząca z XII wieku, wiele razy tłumaczona na język polski.

Utwór pochodzący z XV wieku i zaczynający się słowami "Mocne Boskie tajemności", autorstwa mistrza Macieja. Jest pochwałą Matki Boskiej.

Sztuka:

Madonna z dzieciątkiem (kościół w Skrzynnie, ok. 1420 roku);

Pietagrave (wł. miłosierdzie) - np. znajdująca się w kościele w Lubiążu;

Madonna z Krużlowej (początek XV wieku);

Giotto "Madonna z dzieciątkiem";

Arnolfo di Cambio "Madonna" - XIV wiek, Florencja. Marmurowa rzeźba przedstawiająca Matkę Boską z dzieciątkiem, siedzącą majestatycznie na tronie.

5. Przedstaw poetykę średniowieczną, uwzględniając terminy: "pareneza", "idealizacja", "dualizm", "kontrast", "alegoria" i "symbol". Przedstaw ich literacką/malarską/rzeźbiarską egzemplifikację.

Pareneza

Upowszechnienie wzorców osobowych, ideałów zachowań i postaw ludzkich, które godne są naśladowania. W średniowieczu rozpowszechniły się trzy główne modele osobowe: władcy, rycerza i świętego-ascety. Elementy parenetyczne odnaleźć można w licznych dziełach rego okresu, np. w eposach rycerskich, kronikach czy hagiografiach. Obraz "Walka św. Jerzego ze smokiem", pochodzący z kościoła w Słowicie koło Złoczowa, powstał około roku 1450. Przedstawia on św. Jerzego jako rycerza - w zbroi, z aureolą nad głową, walczącego ze smokiem i zabijającego go. Smok symbolizuje zło. Po lewej stronie widoczna jest Matka Boska, ze złożonymi pobożnie rękami.

Idealizacja

Taki sposób ukazywania rzeczywistości, który polega na tworzeniu określonego wzorca moralnego lub estetycznego. Wzorzec ten uznaje się za godny naśladowania i idealny. W średniowieczu łączono ściśle etykę z estetyką, dlatego też każdego bohatera idealizowano pod wszystkimi względami. Na przykład Roland był typem honorowego, wspaniałego rycerza, będąc jednocześnie gorliwym katolikiem, dobrym poddanym i oddanym sługą damy swego serca. Gotycka rzeźba pochodząca z 1400 roku z wrocławskiego kościoła św. Elżbiety przedstawia tak zwaną "Piękną Madonnę". Maryja ukazana została jako ideał urody kobiecej - kobieta o młodej, pięknej i pogodnej twarzy, w szatach misternie udrapowanych. Uchwycona jest w pozie zatrzymanej w ruchu, trzymając na rękach Jezusa.

Dualizm

Rozdarcie człowieka między złem a dobrem, ziemią a niebem. Średniowieczny ludzie odczuwali nieustanny rozdźwięk pomiędzy tym, czego żądało ciało a tym, czego żądała dusza. Tristan i Izolda cierpieli wiedząc, że grzeszą, ale jeszcze bardziej próbując wyrzec się miłości. Dualizm obejmował także podział na sfery: profanum i sacrum. Dobrze ilustruje to obraz Hansa Memlinga "Sąd Ostateczny". Tryptyk ten powstawał w latach 1467-1473. Scena główna została skomponowana dwupoziomowo. U góry, na złotym tle, widzimy postać siedzącego na tęczowym tronie Chrystusa. Towarzyszą mu Najświętsza Maria Panna, apostołowie i św. Jan Chrzciciel. W górnych narożnikach obrazu przedstawione są anioły niosące symbole Pasji, a pomiędzy ziemią a niebem - postacie aniołów oznajmiające Sąd Ostateczny. Na dole widzimy rozległą łąkę o rozświetlonej linii horyzontu. Stojący na niej w centrum Archanioł Michał z wagą waży dusze wstających z grobów.

Kontrast

Ostro uwydatniająca się różnica, jaskrawe przeciwieństwo; przeciwstawienie, sprzeczność. Możemy go zaobserwować na przykład między niebem i piekłem, na obrazie Hansa Memlinga pod tytułem "Sąd Ostateczny". Na tryptyku tym niebo namalowane zostało w jasnych, pięknych barwach z dominującą żółcią, łagodną czerwienią, zielenią i błękitem, przenikający je nastrój to pogodna zaduma. Ludzie czekający na przejście przez bramę niebieską zatopieni są w modlitwie. Św. Piotr ubrany jest na czerwcowo i trzyma w ręku ciężki klucz, symbolizujący jego władzę odpuszczania grzechów. Obraz piekła natomiast namalowany został z dominacją palących, płomiennych czerwieni i żółci, ciemnego brązu i czerni piekielnych otchłani, zieleni postaci szatańskich, a w tle widać jasne, bezbronne, nagie ciała potępionych.

W średniowieczny pieśni "Bogurodzica" syn Maryi jest zarazem Jej Bogiem i Panem (Gospodzinem). Życie doczesne, na ziemi, to krótkotrwały "pobyt", przeciwstawiany przez autora dzieła wiecznej szczęśliwości w niebie ("rajski przebyt").

Alegoria

Jest to symbol, który można jednoznacznie wyjaśnić. W średniowieczu alegorie stosowano bardzo często. Znaczenie alegoryczne miało w tym czasie bardzo wiele zjawisk, na przykład:

  • rośliny (np. róża - miłość, lilia - niewinność);
  • zwierzęta (np. pelikan - ofiara Chrystusa; lis - chytrość, obłuda; pies - pokusa, zawiść);
  • przedmioty (np. młot - męczeństwo; drabina - droga do raju);
  • liczby (np. trzy - Trójca Święta; cztery - czterech wielkich proroków, czterech ewangelistów.);
  • kolory (np. błękit - niebo; zieleń - nadzieja, odrodzenie; czerwień - miłość; żółć - zdrada).

Dlatego też na obrazach średniowiecznych Matka Boska ubrana jest na czerwono i u Jej stóp wyrasta lilia, a na przykład Judasz ma szatę żółtą. Na obrazie Giotta "Pocałunek Judasza" (ok. 1305-06)możemy zauważyć pierwszoplanowe postacie: Jezusa, odzianego w szatę niebieską, oraz - obejmującego Go i składającego Mu pocałunek zdrady - Judasza ubranego na żółto. Symboliczna gra kolorów podkreślona jest wymownymi spojrzeniami, jakimi patrzą na siebie obie postacie. Tło stanowi ciemne niebo i promieniście uniesione włócznie, które dodatkowo potęgują nastrój grozy.

"Boska Komedia" Dantego to jeden z najbardziej przepojonych symboliką utworów średniowiecznych. W pierwszej pieśni widzimy, jak bohaterowi zastępują drogę zwierzęta: pantera symbolizująca rozwiązłość, wilczyca - chciwość i lew - pychę.

Symbol

Sztuka średniowieczna była bardzo symboliczna. Wynikało to z traktowania rzeczy widzialnych jako znaków tych rzeczy, które są niewidzialne. Na przykład sama budowa i konstrukcja katedry była znacząca: jej ogrom oznaczał potęgę i wielkość Boga, strzelistość symbolizowała dążenie do nieba, przenikające witrażami światło - Boską doskonałość i dobroć, ostre łuki wyobrażały zaś dłonie złożone do modlitwy.

W "Dziejach Tristana i Izoldy" magiczny napój był symbolem potęgi miłości. Krzak głogu, łączący po śmierci groby bohaterów, symbolizuje moc miłości.