Hagiografia - dział piśmiennictwa chrześcijańskiego, który obejmuje żywoty świętych, legendy z nimi związane oraz opisy cudów. Jest to jeden z najważniejszych gatunków piśmienniczych średniowiecza. Tworzącym dzieła o charakterze hagiograficznym pisarzom przyświecał cel dydaktyczny: opisanie postaw godnych naśladowania przez wiernych ze względu na swoją niepowszednią pobożność i świadczenie całym życiem o miłości do Boga i bliźniego. Było to zgodne z duchem średniowiecznego katolicyzmu i nakazami Kościoła. Autorzy utworów hagiograficznych tworząc swe dzieła czerpali z wielu źródeł: legend, baśni i podań oraz źródeł historycznych. Pierwsze dzieła tego typu pojawiają się już na początku chrześcijaństwa, lecz apogeum ich popularności przypada na dojrzałe średniowiecze.

W literaturze średniowiecznej powstały dwa modele osobowe postaw świętych:

  1. świętego-ascety, wyrzekającego się majątku, życia rodzinnego i wszelkich doczesnych dóbr, żyjącego w nędzy i upodleniu w imię służby Bogu;
  2. świętego-bojownika, walczącego z poganami w obronie wiary chrześcijańskiej; ten model upowszechnił się podczas wypraw krzyżowych i walki chrześcijańskiej Europy z islamem.

Żywoty świętych pisano zarówno prozą, jak i wierszem. Niektóre występowały samodzielnie, inne układano w cykle - najwybitniejszym przykładem jest "Złota legenda" Jakuba de Voragine.

Wartość literacka utworów hagiograficznych była bardzo różna. Liczne są znane do dzisiaj, lecz wiele nie przetrwało próby czasu i odeszły w zapomnienie.

Polskie legendy z dziedziny hagiografii początkowo były pisane w języku łacińskim. Jedna z pierwszych prób piśmiennictwa tego typu to pochodzący z XIV wieku żywot św. Błażeja.

Budowa hagiografii:

1. Prolog. Obejmował on przede wszystkim podanie przyczyn, z jakich opisuje się żywoty świętych. Narrator musiał się w pewnym sensie przed świętymi wytłumaczyć i przeprosić ich za swą nieudolność i niemożność oddania w pełni względem boskiego ideału. Prolog kończył się modlitwą: błaganiem Boga natchnienie i pomoc w pisaniu żywotów świętych Pańskich.

2. Narodziny świętego.

  1. Cudowne dzieciństwo.
  2. Młodość - objawienie się wszystkim świętości bohatera.
  3. Małżeństwo, związane zazwyczaj ze ślubem czystości.
  4. Opuszczenie przez świętego rodzinnego domu. Przyszli asceci byli przeważnie wysoko urodzeni i posiadali znaczny majątek. W pewnym sensie symbolizowało to szczególną łaskę jakiej dostąpili. Poza tym ich ofiara była wówczas w mniemaniu pospólstwa o wiele większa.
  5. Cuda czynione za życia.
  6. Prześladowania, jakiego doznawali święci, ich dobrowolne umartwianie ciała.
  7. Otrzymanie stygmatów - śladów męki Chrystusa (nie występuje w każdym żywocie).
  8. Męczeńska śmierć ascety, często podkreślona pojawieniem się Boga.
  9. Cuda czynione przez świętego po śmierci.

Przykłady i nawiązania literackie:

    • "Vita Antonii" (IV w.) - najstarszy utwór hagiograficzny.
    • "Żywoty świętych Pańskich i nowego Zakonu" (1579) autorstwa Piotra Skargi - najstarsze polskie żywoty świętych.
    • "Złota legenda" Jakuba de Voragine - zawiera mocno wyidealizowane biografie ludzi uznanych za świętych przez Kościół.
    • "Rozmyślania przesmyckie" ("Rozmyślania o żywocie Pana Jezusa", XVI w.) - najobszerniejszy tekst polski, który oparty został na opowieściach o charakterze apokryficznym. Zawiera opowieść o codziennym życiu Rodziny Świętej, ukazując Matkę Boską i Jezusa w pogodny, ciepły sposób, przybliżający ich postaci "prostaczkom". W dziele tym odnajdziemy także liczne słowa zachwycające się urodą Matki i Syna.
    • "Legenda o św. Aleksym" (spisana w 1454) - pisana wierszem opowieść o pochodzącym ze szlachetnego rzymskiego rodu młodzieńcu, który opuszcza dom rodzinny, wybierając życie w nędzy i poniżeniu. Rozdaje ubogim swój majątek i cierpliwie, z pokorą znosi wszelkie szykany i drwiny, a także głód i zimno. Umiera nierozpoznany pod schodami własnego domu, gdzie spędził 16 lat życia. Po jego śmierci rozdzwaniają się dzwony w całym Rzymie, a jego ciało zaczyna wydawać piękną woń i nabiera właściwości uzdrawiających, uświadamiając całemu miastu że zmarł święty, który podobał się Bogu.
    • "Żywot św. Stanisława" Wincentego z Kielc;
    • "Żywot św. Stanisława i błogosławionej Kingi" Jana Długosza;
    • "Święty Szymon Słupnik" - wiersz współczesnego poety, Stanisława Grochowiaka;
    • "Śmierć inteligenta" - parodystyczne nawiązanie Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.