Średniowiecze obejmowało najdłuższy okres w dziejach kultury światowej. Panowała wówczas kultura uniwersalna, zdominowana przez język łaciński, na którą składały się: teocentryzm (religijny światopogląd), wiodąca pozycja chrześcijaństwa i kultywowane przez nie modele osobowe: rycerza i ascety. Nazwa epoki pochodzi od łacińskiego terminu media tempora (albo: media aetas), wprowadzonego przez Krzysztofa Kellera w XVII wieku i oznaczającego "wieki średnie" - okres przejściowy pomiędzy epoką starożytności i renesansu. Przez długi czas, począwszy od humanistów włoskich, odbierano średniowiecze - zarówno samą epokę jak i określające ją terminy łacińskie - w sposób zdecydowanie negatywny. Powszechnie uważano, że były to czasy pełne zabobonów, mroku i barbarzyństwa. Stosunkowo późno doszło do rehabilitacji średniowiecza, dostrzeżenia oprócz zjawisk negatywnych także i pozytywnych aspektów tej epoki: bujnego rozkwitu miast (na te czasy przypada okres szczególnego rozwoju cywilizacji miejskiej), sztuki i literatury oraz bogatej etykiety dworskiej.
Cała sztuka średniowiecza wyraźnie naznaczona jest religijnością, której główną inspiracją było Pismo Święte, zajmujące centralne miejsce zarówno pod względem etycznym, jak i estetycznym (wynika stąd duża ranga literatury w tych czasach). Szczególnie rozwinęły się wówczas takie kierunki jak muzyka, malarstwo i architektura, nieco mniejsze znaczenie ma rzeźbiarstwo. Główna rola motywów religijnych jest tutaj bardzo widoczna i wyraźnie zaznacza się w obu średniowiecznych stylach sztuki: romańskim i gotyckim. Oba prezentowały przede wszystkim dzieła i budowle związane w jakiś sposób z Kościołem: klasztory i katedry zachwycały przebogatym wystrojem i zdumiewały wielkością w porównaniu do budownictwa świeckiego.
Pierwszy dominujący styl sztuki średniowiecznej - romański - panuje w Europie w okresie XI-XII wieku. Nazwa "romański" pochodzi od będących niegdyś pod okupacją Rzymu państw, w których się rozwinął. Styl ten dotyczy szczególnie architektury, a zwłaszcza takich jej dziedzin jak architektura obronna (zamki warowne z otaczającymi je fosami i murami) oraz architektura sakralna (opactwa i kościoły). Budowle w stylu romańskim były racjonalne i rozplanowane, zazwyczaj zaokrąglone (rotundy), opierały się na prostocie brył geometrycznych. Charakterystyczne dla stylu romańskiego są grube i masywne mury obronne, małe i wąskie otwory okienne (zabezpieczające przed wrogim najazdem - kościoły spełniały w tych czasach funkcję warowni), bogate zdobnictwo portali i kolumn, półkoliste łuki oraz różne rodzaje sklepienia: kolebkowe (Francja, Hiszpania) krzyżowo-żebrowe (Niemcy), kopułowe (południowo-zachodnia Francja), żebrowe (Włochy). Przykładem najbardziej znanej budowli o charakterze romańskim jest paryska katedra Notre Dame.
Drugi styl, panujący w sztuce epoki średniowiecza w okresie XIV-XVI wieku, to styl gotycki. Nazwa łączy się z plemieniem Gotów - uważano ich za barbarzyńców, podobnie jak sam styl uznano za barbarzyński i dziwaczny. Rehabilitacja gotyku nastąpiła w XVIII-wiecznej Anglii i Francji, dopiero wówczas doceniono piękno gotyckich budowli. Styl gotycki charakteryzuje się lekkością, strzelistością i ogromem budowli, wielością kierunków pionowych (wertykalizm), licznymi wieżyczkami, wysokimi, ostrołukowymi oknami, sklepieniem krzyżowo-żebrowym oraz dużą ilością drobnych elementów dekoracyjnych. Najwspanialszym polskim przykładem budowli gotyckiej jest krakowska katedra na Wawelu, natomiast słynne przykłady zagraniczne to m. in.: praski most Karola i londyńskie opactwo Westminsteru.
Style romański i gotycki przejawiały się w najwybitniejszy sposób w architekturze, jednak nie tylko - również malarstwo, rzeźba, muzyka czy sztuki plastyczne tego okresu mogą poszczycić się wspaniałymi osiągnięciami.
Dla przykładu w dziedzinie rzeźbiarstwa dzieła wysokiej klasy to zdobienie portalu w kościele św. Wojciecha (Wrocław), Drzwi Gnieźnieńskie przedstawiające działalność i męczeńską śmierć biskupa Wojciecha, oraz krakowski Ołtarz Mariacki - gotyckie arcydzieło Wita Stwosza, jednego z najbardziej utalentowanych artystów średniowiecznych.
W malarstwie szczególną popularnością, zwłaszcza w XI i XII wieku, cieszyły się miniatury - stanowiły one ilustracje do rękopisów lub występowały samodzielnie. Nawet większe obrazy wyglądały często jak powiększone miniatury. Postaci charakterystyczne dla tego okresu to osoby przedstawione w sposób płaski, nierealny, o surowych twarzach, wyglądające jakby płynęły w powietrzu. Malarstwo ścienne, podporządkowane średniowiecznej architekturze, rozwinęło się bardzo dobrze. Na pierwszy plan wybija się tutaj postać Giotto di Bondone, malarza gotyckiego, do którego należą największe odkrycia tego czasu w dziedzinie rysunku. Jest on słynny szczególnie ze swoich ilustracji do życia św. Franciszka z Asyżu (znajdujących się w kościele w tymże mieście), a także fresków ozdabiających kościół pod wezwaniem Panny Marii dell'Arena (Padwa). Jego uczniowie i naśladowcy stworzyli dwie konkurencyjne szkoły malarstwa: florencką i sieneńską.
W średniowieczu muzyka cieszyła się wysokim poważaniem, przypisywano jej ogromny wpływ wywierany na ludzi. Dlatego też wiele z pisanych wierszem utworów było przeznaczane do śpiewu. Dotyczy to twórczości zarówno religijnej, jak i świeckiej, utworów epickich i lirycznych, np. poezja miłosna trubadurów, skaldów czy rybałtów. Śpiew i muzyka pełniły też bardzo ważną rolę podczas wszelkiego rodzaju nabożeństw kościelnych, uroczystych mszy czy ceremonii.
W literaturze średniowiecznej wyraźnie zarysowuje się podział na trojaki rodzaj twórczości: hagiografia, literatura religijna oraz literatura o charakterze świeckim. Hagiografia to taka dziedzina chrześcijańskiego piśmiennictwa, która zajmuje się przedstawianiem działalności i śmierci świętych, ascetów i męczenników. Najbardziej znane, zachowane do dzisiaj przykłady dzieł tego gatunku to "Kwiatki świętego Franciszka" i "Legenda o świętym Aleksym". Wybitne utwory średniowieczne o charakterze religijnym to np. "Bogurodzica" czy "Lament świętokrzyski". Literaturę świecka tego okresu reprezentować mogą "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią", "Dzieje Tristana i Izoldy", "Pieśń o Rolandzie", "Wielki testament", oraz fraszki i utwory o charakterze satyrycznym, np. "Satyra na leniwych chłopów" i "O zachowaniu się przy stole".
Wspomniane wyżej utwory literackie najczęściej odnoszą się do któregoś z popularnych w czasach średniowiecza modeli życiowych: ascety lub rycerza. Pierwszy z nich przedstawia wzór człowieka bardzo religijnego, skłonnego do wyrzeczeń (szczególnie wyrzeczenia się szczęścia rodzinnego czy majątku), pokornego i pobożnego, żyjącego zgodnie z nakazami Pisma Świętego, często także znoszącego drwiny czy prześladowania. Przykładem takiego typu jest św. Aleksy, rezygnujący z przysługujących mu na mocy pańskiego pochodzenia wygód i bogactw, a także z ziemskiej miłości, na rzecz życia w nędzy i upodleniu pod schodami rodzinnego domu. Przedstawienie w literaturze takiej postawy do naśladowania wynika bezpośrednio ze światopoglądu średniowiecznego, który na pierwszym miejscu stawiał zawsze dążenie do doskonałości duchowej i życie według przykazań biblijnych, odrzucając ziemskie, nietrwałe marności takie jak piękno, bogactwo, władza czy sława. Drugi model osobowy, rycerz, jest świeckim odpowiednikiem ascety. Kieruje się on w życiu nakazami honorowego kodeksu rycerskiego, kultywując takie wartości jak wierność swojemu wasalowi, honor, odwaga, ojczyzna. Istne dla rycerza są także etykieta dworska i służba damie swojego serca. Literackie przykłady takiej postawy to Roland lub Tristan.
Wszystkie dziedziny życia w średniowieczu podporządkowane były jasno określonej hierarchii. Bardzo widoczne jest to w aspekcie władzy. Na czele stał zawsze król, którego władza przekazana mu była przez Boga, następnie mianowani przez niego możnowładcy (baronowie, hrabiowie, książęta), niżej rzemieślnicy i chłopi, czyli lud, a na samym dole poganie. Wyprawy krzyżowe służyły do przywracania Bożego porządku na ziemiach pogańskich, do wprowadzania tam europejskiego ładu i harmonii. Kierowano się silnym poczuciem misji dziejowej - nawracania na jedynie słuszną wiarę katolicką. Dlatego też symbolicznym bohaterem średniowiecza stał się rycerz. Średniowieczny ethos rycerski został nam przekazany we francuskich "pieśniach o czynie" ("chansons de gestes"). Obraz rycerza jaki w nich widzimy to przede wszystkim człowiek silny (także z uwagi na ciężar zbroi, który wynosił nawet ok. 60-80 kg) i odważny, dobrze urodzony i zasłużony w licznych bitwach, urodziwy i pełen wdzięku w zachowaniu się wobec dam, ubierający się w sposób strojny i bogaty. Z czasem jednak tytuł traci na znaczeniu do tego stopnia, że można go nawet kupić. Również sam obraz rycerza staje się bardziej zwykły i pospolity, a w czasach wojen krzyżowych często postrzega się go jako wręcz przestępcę, skłonnego do rabunku i kłamstwa, chciwego władzy i bogactw. Do upowszechnienia się takiego wizerunku rycerza przyczynili się zwłaszcza krzyżacy. Z drugiej strony coraz większe znaczenie zyskują zakony, szczególnie żebrzące, i związany z nimi model ascetyzmu.
Moim zdaniem bogactwo średniowiecznej kultury, historii i sztuki świadczy o tym, że wcale nie były to "wieki średnie", pełne zabobonów i mroku. Taką opinię mogą powodować informacje o ciemnych stronach ówczesnego życia, np. o zwyczajach biczowników i ascetów, o paleniu czarownic na stosie, o torturach stosowanych wobec heretyków i pogan. Nie da się temu zaprzeczyć, jednak według mnie należy także zwrócić uwagę na wybitne osiągnięcia tego okresu. Szczególnie podoba mi się barwna kultura dworska, obfitująca w turnieje rycerskie i występy trubadurów, skaldów czy rybałtów. Myślę że warto dobrze się przyjrzeć takim zjawiskom, które są często bardzo ciekawe i pouczające oraz mogą stanowić inspirację, np. dla dzisiejszych ludzi sztuki.
Średniowiecze to bardzo interesujący okres w dziejach światowej kultury, czasy wręcz legendarne. Dzisiaj często brakuje nam takich wartości, które były wówczas cenione, np. honoru, bezinteresownej miłości, odwagi, dumy czy wierności. W codziennym życiu brakuje rycerzy walczących o dobre imię swojej damy i dwornie jej służących. Dlatego epoka średniowiecza stoi moim zdaniem w równym rzędzie z innymi okresami kultury światowej, a nie stanowi tylko "okresu przejściowego" między starożytnością a odrodzeniem. Mogą o tym świadczyć przede wszystkim zachowane do dziś zabytki średniowiecznej architektury czy malarstwa, a przede wszystkim wspaniałe utwory literackie tego okresu.
