Charakterystyczną cecha literatury polskiej jest ponadprzeciętne nagromadzenie w niej dzieł o tematyce patriotycznej lub zawierającej wątki narodowościowe. Czy rzeczywiście literatura może spełniać w państwie funkcje patriotyczną? Czy spełniała ją, gdy nie było państwa?
Polska literatura patriotyczna kojarzy się głównie z dwoma nazwiskami autorów - Adamem Mickiewiczem oraz Henrykiem Sienkiewiczem.
Odwrotnie do porządku chronologicznego warto zacząć od Sienkiewicza. Kilka z jego powieści uzyskało status nieomal "epopei narodowych" chodzi tu z jednej strony o "Krzyżaków", z drugiej o cykl powieści o których będzie tu mowa zwany zwykle Trylogią - "Ogniem i mieczem", "Potop" i "Pan Wołodyjowski". Szczególnie popularna jest Trylogia. Powieści te stworzono na ogólnych ramach historycznych umiejętnie wplatając rzeczywiście żyjące postacie z bohaterami fikcyjnymi. Autor znalazł patriotyzm w historii - to nie dziwi, ale w przypadku Trylogii znalazł go w epoce kojarzącej się raczej z erą upadku niż rozwoju Polski. Jednak właśnie w tych czasach dostrzegł najsilniejsze i najlepiej widoczne więzi patriotyczne wsparte przyjaźnią i miłością. Wspaniałym bohaterom "dobra" przeciwstawił zdrajców, sprzedawczyków i kolaborantów - mało kto nie odnalazł by w powieściach odniesień do sytuacji współczesnej pisarzowi.
Adam Mickiewicz nie uciekał w przeszłość w "Dziadach", a w "Panu Tadeuszu" stworzył świat podobny, lecz poprawiony w stosunku do teraźniejszości. "Dziady" ewoluowały wraz z autorem - część II i IV opierają się na zasadach typowych dla romantyzmu europejskiego, natomiast część III jest manifestem mesjanistycznej wizji zbawienia narodu i świata poprzez poświęcenie jednostki. Dla Mickiewicza od współpracy narodowej ważniejsze były działania wybitnej jednostki.
Henryk Sienkiewicz ukazał w Trylogii postępującą degradację państwa polskiego. Najpierw powstanie kozackie, później najazd szwedzki a w końcu wojna z Turcją - te wydarzenia uświadomiły wielu jak bliska jest ojczyzna upadku i rozbioru. Rzeczpospolita stała się oblężona twierdzą, której mury wymagają poważnej renowacji. Także zagrożenie wewnętrzne - bunty kozackie i zdrada magnatów - przyczyniały się do osłabienia kraju. Jednak więź pomiędzy patriotami często poparta wzajemnym szacunkiem i przyjaźnią wystarczają, aby pomóc ojczyźnie przetrwać jeszcze jedno pokolenie. Charakterystyczni są także bohaterowie: Skrzetuski - rycerz bez skazy, Kmicic - syn marnotrawny, Zagłoba - patriarcha w masce warchoła czy wreszcie szlachecki Superman - Michał Jerzy Wołodyjowski. Siła patriotyzmu, wiara i mądrość pozwalają w końcu takim bohaterom odnieść sukces - połowiczny, ale lepszy niż żaden.
W rzeczywistości opisanej przez Mickiewicza nie ma już Polski - mury twierdzy zawaliły się pod naporem obcych potęg. Kraj umarł na trzyramiennym krzyżu by zmartwychwstać za sprawą ingerencji wybitnej jednostki. W "Dziadach części III" taką jednostką jest Konrad - lecz zawodzi. W "Panu Tadeuszu" jest mowa o ofensywie Napoleona, ale autor miał tu na myśli raczej interwencje Zachodu w sprawie polskiej. W obu tych utworach ważną role odgrywa religia - kieruje czynami księdza Piotra i księdza Robaka - ratują oni bohaterów (odpowiednio Konrada i Hrabiego) od śmierci i pozwalają im dalej walczyć i krzewić pamięć ojczyzny.
W obu przypadkach - romantyka i pozytywisty - wiodącą rolę w umacnianiu patriotyzmu odgrywa szlachta. To ona reprezentuje tradycję, wiarę i zbrojne ramie walczące za kraj. Oczywiście u obu autorów znajdziemy także "czarne owce", ale zwykle takie przypadki zostają "wyleczone" - kosmopolityczny Hrabia z "Pana Tadeusza" odkrywa siłę patriotyzmu, a wrogowie z Trylogii zostają pokonani.
Utwory Sienkiewicza i Mickiewicza przez lata stanowiły wzór literatury patriotycznej. Sienkiewicz umieścił "Pana Tadeusza" w swej noweli "Latarnik", gdzie egzemplarz epopei przysłany bohaterowi symbolizował pamięć o ojczyźnie. Podczas okupacji hitlerowskiej wszystkie wymienione w niniejszym tekście dzieła były zakazane - świadczy to o wadze, jaką Polacy do nich przykładali. I dziś, w także niełatwych czasach, Trylogia zachęca do jedności i umiłowania ojczyzny. Właśnie "Ogniem i mieczem", "Potop" i "Pan Wołodyjowski" to pozycje, które zachowały najwięcej aktualnego dziś przesłania.
