Romantyzm – przeszłość, czy interesująca epoka?

Pojęcie romantyzmu, nawet po latach, wciąż może być trudne do określenia i sprecyzowania, co świadczy o jego wciąż interesującej i nie ustalonej postaci. Możemy go używać jako terminu dotyczącego pewnej epoki historycznej, który określa najczęściej wielkie walki niepodległościowe w całej Europie. Może być również synonimem idei artystyczno-filozoficznych, które za swoje zadanie postawił sprzeciw wobec klasycystycznej i racjonalistycznej filozofii i literatury, upatrując w niej projekt nie mający już sensu, a także po części odpowiedzialny za niedolę kraju.

Dające do myślenia jest również to, czy taka epoka, której dyżurnym tematem była ludowa kultura i nieszczęśliwa miłość, może być nadal interesująca dla nowożytnego człowieka? Myślę, że możemy dać odpowiedź twierdzącą, a to z tego choćby względu, że jest to jeden z najciekawszych i najoryginalniejszych prądów historycznych naszej kultury, który zapoczątkował epokę nowoczesną.

Nie bez znaczenia dla ideałów głoszonych w tej epoce jest fakt działalności różnych ruchów wolnościowych, których w tym czasie było w Europie wiele. Największy jednak wpływ miały ideały Wielkiej Rewolucji Francuskiej, które są przecież wciąż aktualnym systemem wartości dal każdego normalnego człowieka. Stwierdzić więc możemy, że romantyzm jest zwiastunem nie tylko epoki nowożytnej, ale i ustroju demokratycznego budowanego na ideałach bliskich każdemu romantykowi - wspólnego dobra, miłości i wolności.

Nowością w romantycznej filozofii człowieka było to, że położyli oni akcent nie na jego "umysłowości", czy racjonalność, ale właśnie na duchowy i metafizyczny opis jego egzystencji. Uważali, że jeśli chce się mówić o opisie istoty ludzkiej, trzeba skupić się również na jego aspekcie duchowym, nie tylko materialnym, realistycznym. Wskazywali oni, dlatego jako ważne zainteresowanie kulturą ludowa i jej moralnością, tym, co mogła dać i dawała współczesnym. Mawiali oni, że człowiek nie tylko patrzy i odczuwa zmysłami, ale duże znaczenie ma jego mistyczna natura, taka, która odnajduje swój dom w boskim, metafizycznym kręgu. Dlatego też wiele elementów, które odnajdujemy w ich twórczości, da się określić ważnym dla tego okresu terminem "ludowości". Pod tym terminem kryje się cała gama odniesień, ale najważniejsze jest chyba to, że traktowali oni ludową tradycję jako skarbnicę patriotyzmu i ostoje polskości. Uważali, że podstawą patriotyzmu jest miłość i poświęcenie do ojczyzny, ale i znajomość jej kultury, obyczajów i wierzeń. Nie wolno nam też zapominać, że jest to okres porozbiorowy Polski i Polacy nie mają własnego państwa. Stąd tak duży nacisk położono na gloryfikację symboli narodowych. W literaturze romantyzmu stało się cos bardzo ważnego - estetyczne upodobania oraz patriotyczne powinności znalazły własną płaszczyznę porozumienia. Dlatego też możemy mówić, że wszyscy poeci romantyzmu pisząc swą poezję, siłą rzeczy musieli odwoływać się do patriotycznych symboli i ideałów.

W tej literaturze bohaterem był naród, jednostka - mimo, że wybitna - zawsze działała na rzecz ogółu i jego dobra, pozostawiając za sobą własne potrzeby. Ukazuje się tu znacząca różnica między romantyzmem europejskim a polskim. Na zachodzie - chociażby w przypadku "Cierpień młodego Wertera" - kochankowie, którzy ponieśli klęskę uczuciową, bez namysłu popełniali samobójstwo. Inaczej w polskich utworach. Tutaj szkoda było życia na takie "drobiazgi", życie darowało się ojczyźnie. Jeśli już pojawiał się motyw samobójstwa to tylko w formie metafory - przemiany bohatera, który zrozumiał, że najważniejsze jest dobro kraju i rodaków. Tak jest przecież w przypadku Konrada-Gustawa w "Dziadach".

Jak już wspominałem - ważnym aspektem romantycznych przemian - stało się odrzucenie prawideł i form klasycznej literatury. Stało się tak, ponieważ, nowe filozoficzne poglądy pisarzy, nie mogły być wlewane w stare i krytykowane przecież prawidła. Musieli oni tworzyć nowe, przeciwko staremu - jak głosiło hasło romantyczne. Poza tym, nowe sposoby wyrażania, były jakby manifestacją idei, wprowadzaniem ich w życie przez własną twórczość. Oddziaływanie tej literatury było tak wielkie, że umożliwiło opracowanie nowego paradygmat kultury, obecnego w Polsce przez lata. Możemy również twierdzić, że trwa i on dzisiaj, ponieważ mnóstwo motywów z dzisiejszej kultury - które uznajemy za normalne - zawdzięczamy właśnie temu okresowi. Może to być chociażby rola, jaką pełni jednostka w społeczeństwie. Nie jest to jednak osamotniony przykład - skłońmy się chociażby w stronę słownictwa, w którym potocznie operujemy pojęciem "romantyka". Określamy w ten sposób pewną postawę człowieka, a stąd już tylko krok na teren psychologii, która też wiele zawdzięcza romantyzmowi, gdyż to właśnie oni zainteresowali się pierwsi stanami psychicznymi, chorobami, szaleństwem, czyli wszystkim tym, co wcześniej było uznawane za istniejące, ale nie poddawane refleksji. Romantyzm jako pierwszy wydał dzieła, które dziś możemy nazwać "psychologicznymi".

Widzimy więc, że mówiąc o doniosłości projektu romantycznego, o jego literackim wymiarze, nie możemy zapomnieć o jego społecznych konotacjach i ogólnocywilizacyjnych. Stały się one początkowo pewnym ekscentrycznym sposobem bycia, który później stawał się bardziej powszechny, aż po dziś dzień, kiedy to nie zauważamy go już w ogóle, tak zrósł się z nasza kulturą. Często używa się tych pojęć równoznacznie - wiemy, że mówiąc "romantyczny", mamy na myśli Polski, patriotyczny.

Oczywiście wszystko co jawi się nam jako wspaniałe i idealne, po dokładniejszym zbadaniu ma również mniejsze lub większe wady - tak jest i w tym przypadku. Niech będzie to postawa bohatera romantycznego - mimo, że ważna, mogła również obrócić się przeciwko nam. Na tym w gruncie rzeczy polegała dyskusja Mickiewicza i Słowackiego. Mickiewicz kreował postawę mesjanistyczną, doprowadzając ją do skrajności w "Wielkiej Improwizacji", gdzie Konrad jest tak zaprzątnięty sporem z Bogiem, swą ekstazą sięgająca granic, że z pewnością nie był w tym czasie zdolny myśleć o działaniach powstańczych, czy planie na nową Polskę. Mimo, że odwoływał się do pewnych symboli, to ważniejsza od nich była JEGO dusza, on sam spierający się z Bogiem. Przed takim właśnie błędem przestrzegał Słowacki, który ukazał karykaturę takiej postawy w swym "Kordianie". Bohater pomimo ideałów i chęci nie jest w stanie wykonać swych zamierzeń, gdyż sama jednostka niewiele zdziała, zwłaszcza, jeśli jest owładnięta "Chorobą wieku". Dlatego też wydaje się, że ważna jest jednostka, ale współpracująca z ogółem społeczności. Czyż nie jest to właśnie dzisiejsza, uproszczona definicja demokracji?

Inną ważną kwestią, w sprawie romantycznej filozofii w dzisiejszym życiu, jest z pewnością pop-kultura, która często bezwiednie operuje schematami pochodzącymi w prostej linii od romantyków. Bo, czy tak popularne telenowele, łzawe seriale z banalnym romansem, nie odnoszą się właśnie do werterowych cierpień. W każdym z tych filmów odnajdujemy pewien schemat postępowania, który był obecny w literaturze romantyzmu. Podobnie jest z superbohaterami, którzy jako samotni mściciele ruszają na wroga, by ratować dobre imię ludzkości, rodziny, ukochanej. Wszystko to opiera się na pewnych strukturach fabularnych, które wypracował romantyzm.

Nie ulega wątpliwości, że romantyzm jako epoka literacka, ale i projekt filozoficzny, miał wielki wpływ na rozwój intelektualny, ale i społeczny. Jego roli nie można przecenić i dlatego też powinniśmy uważać ten okres za interesujący i ważny, ponieważ gdyby nie on, nasza teraźniejszość zapewne wyglądałaby inaczej - kto wie czy nie gorzej.