Powieść poetycka to ukształtowany w romantyzmie gatunek poezji narracyjnej. Łączy elementy liryczne i epickie. Jest to rozbudowany utwór wierszowany o rozwiniętej, nasyconej elementami tragicznymi i subiektywizmem fabule. W powieści poetyckiej zwykle występuje narrator, który chętnie opowiada o swoich przeżyciach i nie kryje własnych opinii, przekonań. Niekiedy wprost zwraca się do czytelnika, otwarcie mówiąc o działaniach bohaterów.
Fabuła powieści poetyckiej ma luźną i fragmentaryczną kompozycję, jest zagadkowa, pełna niedomówień. Jej tok zakłócają luki, zaburzenia chronologii zdarzeń (inwersja czasowa fabuły).
Za twórcę gatunku uważa się Waltera Scotta, którego utwory historyczne zyskały na początku XIX wieku dużą popularność.
Najwybitniejsze powieści poetyckie wyszły spod pióra popularyzatora gatunku, Byrona ("Korsarz", "Narzeczona z Abydos", "Oblężenie Koryntu", "Więzień Chillonu"). Wprowadził on do swojej powieści orientalną scenerię oraz charakterystyczny typ bohatera. Tzw. bohater byroniczny ma tajemniczą biografię, jest skłócony ze światem i targany silnymi, gwałtownymi namiętnościami.
Byron pogłębił również liryzm powieści poetyckiej, np. wprowadzając rozbudowane opisy pejzaży.
W polskiej literaturze romantycznej jest wiele utworów inspirowanych powieściami poetyckimi Byrona. Oryginalne teksty tłumaczyli chętnie Odyniec i Adam Mickiewicz. Najlepszym świadectwem popularności utworów Byrona w Polsce, są nawiązujące do nich: "Maria" Antoniego Malczewskiego, "Zamek kaniowski" Seweryna Goszczyńskiego, "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicz oraz "Mnich", "Jan Bielecki", Arab" i "Lambro" Juliusza Słowackiego.
"Giaur" Byrona jako powieść poetycka:
- obecność 1- i 3- osobowego narratora, komentatora zdarzeń, wypowiadającego subiektywne oceny, opinie o postępowaniu bohaterów
- utwór wierszowany, nasycony dramatycznymi momentami (np. zabójstwo Hassana, spowiedź Giaura)
- typowy bohater tytułowy: tragiczny, skłócony z ludźmi i światem, tajemniczy, mroczny
- luźna fragmentaryczna kompozycja, brak chronologii zdarzeń (inwersja czasowa), swobodne przechodzenie od długich monologów bohaterów w 3-osobową narrację (spowiedź Giaura)
- obecność orientalizmów :
- kulturowe motywy orientalne: charakterystyczne postaci (basza Hassan, jego branka Leila), typowe miejsca: zamek sułtana, harem królewski, orientalne symbole: słowik, róża, stroje (strój Giaura, uprząż jego konia)
- charakterystyczne słownictwo
- motywy religijne- modlitwa do Mahometa, klątwy, obrzędowe - brak szacunku wobec kobiety, przedmiotowe traktowanie kobiet, karanie zdrady śmiercią utopienie Leili, itp.)
- poetyckie opisy przyrody - piękno orientalnego pejzażu
"Konrad Wallenrod" jako powieść poetycka:
- utwór wierszowany, nasycony elementami dramatycznymi (np. samobójstwo Aldony, śmierć Waltera)
- obecność 1-osobowego narratora, pojawia się również narrator 3-osobowy
- subiektywizm ocen i komentarzy, jawność myśli narratora
- tytułowy bohater jako typowy reprezentant epoki: człowiek tajemniczy, sprzeczny, rozdwojony wewnętrznie, uwikłany w konflikt, sytuacja zmusza go do nieetycznej, "lisiej walki", koncepcja Wallenroda nawiązuje do makiawelizmu
- fragmentaryzm, luźna kompozycja, zaburzenia chronologii zdarzeń (inwersja czasowa)
- orientalizmy - obrzędowość pogan (Litwinów) i rycerzy (Krzyżaków), opisy uczty litewskiej, pejzażu, walk, zabaw, miast, wybór Wielkiego Mistrza (obrzędy krzyżackie)
- charakterystyczna wersyfikacja utworu - "Pieśń Wajdeloty" pisana wierszem sylabowym (heksametr grecki: 6 stóp, 6 akcentów, trochej i amfibrach)
- synkretyzm rodzajowy (liryka, epika, dramat):
- elementy epickie (fragmenty "Pieśni Wajdeloty" - narracyjne opowiadanie o nocnym powrocie Litwinów)
- elementy liryczne ("Pieśń Wajdeloty", "Ballada", "Hymn", wypowiedzi Aldony)
- elementy dramatyczne (śmierć Konrada, samobójstwo Aldony, rozmowy kochanków)
- synkretyzm gatunkowy (hymn, pieśń, ballada, powieść).
