Odrodzenie
Nazwa epoki renesansu wywodzi się od francuskiego słowa "renaissance", które w tłumaczeniu znaczy odrodzenie. Jej cechą charakterystyczną jest odnowienie wiedzy, którą zdobyli uczeni i twórcy epoki starożytnej, a także zwrócenie uwagi na człowieka -jego życie na ziemi. Stąd też hasłem humanistów jest sentencja Terencjusza: "Homo sum et nihil humanum a me alienum esse puto", czyli "człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce". Dużą wagą przywiązywano do świadomej wiary w Boga w duchu chrześcijańskim. Renesans rozpoczął się w XIV wieku we Włoszech, w Europie trwał przez XV i XVI wiek. Polski renesans to połowa wieku XV, XVI i początek XVII stulecia.
Dla rozwoju podłoża epoki duże było znaczenie odkryć geograficznych:
1445 -odkrycie zielonego przylądka przez Portugalczyków;
1492 -odkrycie wysp Bahama i wybrzeży Ameryki przez flotę Krzysztofa Kolumba;
1497 -1498 -odkrycie drogi morskiej do Indii przez Vasco da Gamę;
1507 - opisanie i zbadanie wybrzeży Ameryki przez Amergio Vespucci;
1519 -1522 -opłynięcie kuli ziemskiej dookoła przez Ferdynanda Magellana;
Pojęcia i ważne postacie dla kultury renesansu
Mikołaj Kopernik (1473 -1543) jego odkrycia zrewolucjonizowały nie tylko astronomię, ale też światopogląd ludzi renesansu; jest twórcą systemu heliocentrycznego, który wyłożył w długo zakazanej księdze, "O obrotach ciał (sfer) niebieskich", wydanej w 1543 roku.
Jan Guttenberg jego zasługą jest odkrycie druku w 1455 roku, dzięki któremu literatura stała się dostępna większej rzeszy czytelników.
Reformacja jest jednym z ważniejszych ruchów umysłowych epoki renesansu, który wyrósł na gruncie niezadowolenia z postępowania i organizacji Kościoła;
zapoczątkowało ją wystąpienie Marcina Lutra w 1517 roku, ogłosił swoje tezy na drzwiach kościoła w Wittenberdze. Wypowiedział się w nich przeciw handlowi odpustami, który prowadzili księża; uważał, że człowiek może być zbawiony tylko przez wiarę w bożą łaskę; proponował czytanie Biblii i własne jej rozumienie, nie zaś narzucanie wiernym racji księży w jej interpretacji; postulował tłumaczenie Biblii;
innym znaczącym reformatorem był Jan Kalwin, dla którego największe znaczenie miało hasło predestynacji, czyli przekonanie, że człowiek jest przeznaczony do zbawienia lub potępienia już przy narodzinach i nie może tego zmienić, żyjąc na ziemi;
w Anglii duże znaczenie miała decyzja króla Henryka VII o uniezależnieniu się od władzy papieskiej i założenie własnego Kościoła -anglikańskiego, którego był głową;
Kościół katolicki przeciwdziałał rozprzestrzenianiu się reformacji -to zjawisko nazywamy kontrreformacją.
Humanizm jest najważniejszym ruchem umysłowym i kulturalnym epoki odrodzenia. Jego najważniejszym przejawem jest zainteresowanie się kulturą antyczną, jej dorobkiem literackim i artystycznym; dlatego zaczęto studiować języki i dzieła klasyczne; humanizm przyniósł też zainteresowanie człowiekiem, który jest indywidualną istotą, jego potrzebami i zdolnościami, a także możliwością rozwoju; z humanizmem łączy się pojęcie antropocentryzmu, czyli światopoglądu, który koncentruje się na człowieku i jego czyni swoim celem.
Michel de Montaigne ( 1533 -1592) był francuskim pisarzem i moralistą. Zaprzeczał twierdzeniu, że człowiek może zdobyć wiedzę dzięki swoim metodom i zawodnym zmysłom; jest to stanowisko sceptyka, który jednak chętnie podejmuje próby dotarcia do prawdy; jego wybitnym dziełem są "Próby", w których naśmiewa się z ludzi, próbujących za wszelką cenę udowodnić swoją mądrość. Są pyszni, stawiają się wyżej niż inne stworzenia, myśląc, że są zdolni i silni, prawie na równi z Bogiem; dzieło to jest zbiorem esejów, które są swobodnymi tekstami, traktującymi o różnych tematach; ich cechą charakterystyczną jest dbałość formalna, a także zaznaczenie zdania autorskiego.
Erazm z Rotterdamu (1467 -1536) był wybitnym umysłem renesansowym, pisarzem, poznał języki starożytne i nowożytne; przełożył "Nowy Testament"; potępił wystąpienie Lutra i jego nowatorskie poglądy;
Franciszek Petrarka (1304 -1374) był humanistą, kapłanem, twórcą renesansowej poezji miłosnej; pisał sonety, których formę bardzo udoskonalił i określił jej ramy; napisał "Zbiór pieśni".
Franciszek Rabelais ( 1549 - 1553) był humanistą i lekarzem, autorem opowieści o dwóch olbrzymach pt. "Gargantua i Pantagruel"; zastosował w nim hiperbolę, czyli wyolbrzymił cechy i zdarzenia, aby bardziej zadziwić i zaskoczyć swoich czytelników. Jest to dzieło satyryczne i zabawne, zawiera mnóstwo elementów fantastycznych i groteskowych. Rabelais kpi często z przywar ludzkich.
Wiliam Szekspir (Shakespeare) (1564-1616) był współtwórcą angielskiego teatru elżbietańskiego; zaczynał jednak w wędrownej grupie aktorskiej. Zamieszkał w Londynie, gdzie zaczął pisać sztuki teatralne i wystawiać je z grupą "The Globe". Pisał komedie, ale przede wszystkim tragedie, nawiązywał do historii. Jego najwybitniejszymi dziełami są: "Hamlet", "Makbet", "Romeo i Julia", "Sen nocy letniej', "Otello", "Król Lear", "Burza", "Poskromienie złośnicy".
William Szekspir stworzył dramaty, które różnią się one znacznie od dramatów antycznych:
- zrezygnował z obecności chóru, który w dramacie antycznym komentował wydarzenia;
- wprowadził na scenę nieograniczoną ilość aktorów, podczas gdy w antyku mogło występować trzech aktorów;
-postacie Szekspira są zmienne; wydarzenia wpływają na ich psychikę i poglądy
-dramaty Szekspira nie mają funkcji oczyszczającej, czyli katharsis
-zawierają one elementy fantastyczne, komiczne i ludowe
-rezygnuje z zasady trzech jedności: czasu, miejsca i akcji
Renesans w sztuce - najwybitniejsi przedstawiciele
Leonardo da Vinci (1452 - 1519) - był umysłem wszechstronnym - konstruktorem, matematykiem, malarzem, pisarzem, botanikiem, lekarzem, podróżnikiem. Miał wielką wiarę w swoje możliwości, chciał swoimi wynalazkami udowodnić jego genialność; dziełem Leonarda jest "Mona Lisa".
Michał Anioł -najbardziej znany jest ze swoich dzieł rzeźbiarskich ( "Dawida" i "Mojżesza"), które oddają piękno ludzkiego ciała i jego doskonałe proporcje; jest twórcą monumentalnych fresków w kaplicy Sykstyńskiej.
Rafael Santi - kompozycja jego dzieł jest zharmonizowana, spokojna, wyraża w nich niezachwianą wiarę w człowieka; namalował "Szkołę Ateńską".
Twórcy ci byli wybitnymi postaciami, geniuszami w swoich dziedzinach. Są oni przedstawicielami sztuki renesansowej, w ich dziełach widoczne są hasła humanistyczne. Widać tu upodobanie do motywów antycznych, człowieka, piękna, natury, ale też sfery sacrum.
W renesansie doceniono w ogóle postać twórcy i jego pracę, dlatego też ludzie bogaci często zamawiali dzieła malarskie. Malarstwo i rzeźba były wówczas rzemiosłem, sztuka natomiast stanowiła o kunszcie i umiejętności, nie zaś o czynności. Retorykę uważano za sztukę.
Renesans polski -"złoty wiek kultury"
Rzeczpospolita był w XV i XVI wieku państwem silnym, rządził w nim faktycznie stan szlachecki, który posiadał wiele przywilejów. Dzięki względnemu spokojowi wewnętrznemu i zamożności, rozwija się kultura. Duży wpływ na kierunek jej rozwoju miało małżeństwo króla Zygmunta Starego z włoską księżniczką Boną Sforza, a także częste kontakty z dworem włoskim. W Polsce mogli znaleźć schronienie prześladowani w innych krajach wolnomyśliciele, panowała tu bowiem tolerancja. Przebywali tu humaniści z zagranicy - Filip Buonaccorsi (Kallimach) i Konrad Cetlis. Pod wpływem nowych nurtów powstawała nowa poezja renesansowa Klemensa Janickiego i Andrzeja Krzyckiego.
Rozwój publicystyki
Jest działem piśmiennictwa, który zajmuje się przede wszystkim wydarzeniami z życia społeczeństwa i polityki, dlatego też pełni funkcją informacyjną, komentującą, objaśniającą i interpretującą rzeczywistość. Można przypisać też rolę publicystyce w kształtowaniu opinii społecznej. Charakteryzuje się tym, że powstaje w oparciu o jakieś określone już poglądy, czyjeś stanowisko. Zajmuje się wydarzeniami bieżącymi, które opisuje za pomocą literackich środków artystycznych i stylistycznych. Wykorzystuje możliwości reportażu, sprawozdania, recenzji, notatki prasowej, felietonu i czyni je swoimi gatunkami.
W renesansie rozwinięto:
-retorykę, która jest sztuką wymowy; uprawiano ją w publicystyce, by lepiej kształtować styl wypowiedzi;
-kazania, które były mowami o tematyce religijnej, ale wówczas również społecznej ze względu na swoją pouczającą formę;
-traktat, który zawierał uporządkowany i logiczny wywód, dzięki czemu autor mógł przedstawić swoje zdanie;
Publicystyka rozwinęła się dzięki rozpowszechnieniu informacji i jej dostępności dla szerokiej liczby odbiorców; ludzie interesowali się wydarzeniami aktualnymi i dyskutowali o nich.
Dziełami w polskiej literaturze renesansowej, które komentują współczesne wydarzenia i pływają na poglądy Polaków są:
- Andrzeja Frycza Modrzewskiego "O poprawie Rzeczpospolitej"
to traktat polityczny, na który składa się z pięć ksiąg, zatytułowanych: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O Kościele", "O szkole". Autor prowadzi tutaj logiczny wywód na tematy przez siebie podejmowane. Próbuje on przekonać Polaków do zmian i reform w Polsce, które ulepszą znacznie funkcjonowanie naszego państwa. Zdaje sobie bowiem sprawę do czego doprowadzają nasz kraj ubytki w systemie prawnym, który opiera się jeszcze na średniowiecznej zasadzie różnicowania kar. Postuluje więc równość obywateli wobec prawa. One są podstawą zachowania uczciwości i szlachetności ludzi. Zwraca też uwagę na wykształcenie obywateli, które procentuje na ich dalsze życie w społeczeństwie.
- Piotra Skargi "Kazania sejmowe"
szczególnie pouczające jest kazanie "O miłości ku ojczyźnie", w której Skarga porównuje ojczyznę do matki, która daje nam same dobra; Skarga nawołuje rodaków do większego patriotyzmu i poszanowania dobra wspólnego.
-Jana Kochanowskiego "Pieśń o spustoszeniu Podola"
to poetycka odezwa i apel do Polaków, która wykorzystuje środki retoryki; poeta mobilizuje Polaków do walki, ponieważ kraj stoi na krawędzi upadku; zdaniem poety rodacy nie zauważają potrzeb, jakie ma ojczyzna- silnego króla, dobrą ochronę granic, dbanie o wspólny, narodowy interes; pieśń ta jest przykładem poezji tyrtejskiej.
Twórcy polskiego renesansu
Mikołaj Rej ( 1505 -1569) -jego rodzina pochodzi z Nagłowic, on sam zaś narodził się w Żórawnie. Nie odebrał bardzo solidnego wykształcenia; uczył się w Skalmierzu w szkole parafialnej, we Lwowie w gimnazjum i w Krakowie, w akademickiej szkole średniej. Wiedzę zdobywał raczej samodzielnie, ale nie była ona systematyczna i encyklopedyczna. Rej pracował w różnych miejscach, aż trafił na dwór Andrzeja Tęczyńskiego, gdzie nauczył się wiele o kulturze, ale też o zjawisku egzekucji praw i dóbr. Polegał ona na próbie poprawienia i ulepszenia państwa poprzez odbieranie magnaterii ziemi i majątków, należących do króla, wzmocnienie unii z Litwą, zakaz trzymania kilku urzędów przez jedną osobę, wprowadzenie wyznania narodowego.
Rej zainteresował się reformacją, zwłaszcza zaś kalwinizmem, do którego sympatię widać w niektórych jego tekstach. Po ślubie przeniósł się do majątku żony, znajdującym się na ziemi chełmskiej. Tam też wiódł spokojny, szlachecki żywot, pełnił rolę posła.
Jest uważana Rej za "ojca literatury polskiej". Jego dziełami są:
- "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem", która jest dialogiem prowadzonym między przedstawicielami trzech warstw społecznych ówczesnej Polski-szlachty, chłopstwa i duchowieństwa. W ich usta wkłada Rej swoją krytykę postępowania bogatych warstw, czyli szlachty i kleru, które nie wypełniają uczciwie powierzonym im obowiązków, są nieodpowiedzialni i zajmują się tylko własną kieszenią. Przez nich cierpią biedni chłopi, w których obronie staje Rej.
"Krótka rozprawa..." ukazała się w 1543 roku, podobnie do dzieła Mikołaja Kopernika "O obrotach ciał niebieskich" i Frycza Modrzewskiego "Łaski, czy o karze za mężobójstwo".
- "Żywot człowieka poczciwego" jest to utwór parenetyczny, czyli taki, w którym zawarty jest pewien wzorzec do naśladowania. Rej przedstawia tutaj ideał szlachcica ziemianina, który zawiera także cechy wartościowego i prawego człowieka. Bohater Reja mieszka na wsi, która jest Arkadią, czyli krainą szczęśliwości. Tylko tam możliwe jest życie zgodne z naturą, pełne cnót i wartości moralnych. Szlachcic pracuje na roli, dzięki czemu uczciwie utrzymuje siebie i rodzinę; jego życie jest więc wypełnione obowiązkami, ale też beztroską zabawą.
- "Figliki" są zbiorem krótkich utworów lirycznych, rymowanych, zakończonych pointą, opisujących żartobliwe zdarzenia z życia dworskiego.
- "Psałterz Dawidów" napisany jest prozą.
Łukasz Górnicki (1527-1603) był prozaikiem, poetą, tłumaczem i publicystą. Mieszkał w Krakowie, gdzie pełnił funkcję pisarza kancelaryjnego od 1545 roku. Górnicki wyjechał na studia do Włoch w 1550 roku. Później pełnił funkcję kanclerza na dworze. Był również kapłanem. Jego język poetycki jest piękny, barwny i finezyjny. Jego największym dziełem jest "Dworzanin polski". Przedstawia w nim portret idealnego dworzanina; jest to dialog, w którym uczestniczy kilku szlachciców. Bohater ten ceni sobie swoje pochodzenie, jest wykształcony, potrafi zachować się szarmancko w towarzystwie i pięknie wysławiać się po polsku.
Jan Kochanowski (1530-1584) był najwybitniejszym twórcą humanistycznym w okresie polskiego renesansu, nazywany jest "ojcem poezji polskiej". Urodził się Kochanowski w Sycynie pod Zwoleniem. Jego ojciec był sędzią, zamożnym gospodarzem. Jego życie dzieli się umownie na trzy okresy.
W pierwszym okresie, który stanowi czas młodości, studiował Kochanowski w wielu miastach renesansowej Europy: począwszy od Krakowa w latach 1544-1545, poprzez Królewiec, po Padwę. Przebywał również we Francji. Dzięki pobytom na tamtejszych uniwersytetach Kochanowski poznał idee humanizmu i reformacji, a w Paryżu spotkał Pierre'a Rosnarda, z poetyckiej grupy "Plejada" i przejął od niego kult dla poezji w językach narodowych. W tym wczesnym okresie powstawała twórczość łacińska, część fraszek, pieśni, ód, epigramatów, poemat "Zuzanna", hymn "Czego chcesz od nas, Panie".
W drugim okresie (1559-1570), przebywał Kochanowski na dworach możnych- Jana Firleja, gdzie zetknął się z ruchem reformacyjnym, nigdy nie zrezygnował jednak z katolicyzmu; Filipa Padnieskiego i Piotra Myszkowskiego, gdzie zainteresował się poeta polityką; Kochanowski przebywał również na dworze królewskim Zygmunta Augusta, gdzie pełnił funkcję sekretarza kancelarii w latach 1564-1569. Powstała wówczas dalsza część zbioru fraszek i pieśni, poemat "Szachy", "Satyr", "Zgoda", a także utwory okolicznościowe w języku polskim i po łacinie.
W trzecim okresie (1571-1584) zamieszkał Kochanowski w Czarnolesie; tam ożenił się z Dorotą Podlodowską w 1575 roku. W tym okresie powstały jego wybitne dzieła poetyckie: "Pieśń świętojańska o sobótce", pozostałe pieśni i fraszki, "Psałterz Dawidowy" (1578), będący jego poetycką parafrazą, "tragedię renesansową "Odprawa posłów greckich" (1578), żałobny cykl "Trenów" (1580)
Jan Kochanowski dzięki swojemu solidnemu wykształceni, tworzył utwory, które były artystycznie doskonałe i wycyzelowane. Rozwinął on język polski w zakresie możliwości poetyckich. Jemu zawdzięcza się także rozwinięcie polskiej wersyfikacji, wprowadzenie wiersza stychicznego, czyli nie podzielonego na strofy, wiersza sylabicznego, o stałej liczbie sylab w wersie; rozwinięcie rytmiki i składni polskiej.
W twórczości Jana Kochanowskiego, zwłaszcza we fraszkach i w pieśniach, widoczne są echa filozofii starożytnej, którą interesował się poeta:
- filozofia epikurejska, która zdobycie szczęścia uzależniała od przeżywania przyjemności i wyrzekania się cierpień. Jej adepci twierdzili, że należy się bawić, korzystać z życie ziemskiego, ponieważ jest ono pełne rozkoszy i niesie za sobą radość;
- filozofia stoicka, która z kolei zdobycie szczęścia uzależniała od posiadanej cnoty; zalecano wewnętrzny spokój i opanowanie, dzięki któremu osiągniemy harmonię i szczęście; należy przyjmować życie takim, jakie jest i nie popadać w panikę, jeśli coś się nie udaje;
- filozofia horacjańska, która przekonywała, że skoro człowiek nie może przewidzieć tego, co stanie się jutro, to trzeba wykorzystać wszystkie szczęśliwe chwile, które niesie nam życie; od Horacego pochodzi maksyma "carpe diem", czyli "chwytaj dzień, korzystaj z dnia".
W pieśniach i fraszkach Kochanowski zawiera także znane motywy:
- exegi monumentum -"wystawiłem sobie pomnik" -poezja i sztuka daje artyście nieśmiertelność;
- theatrum mundi - "teatr świata" -wyreżyserowany jest przez Boga, a ludzie odgrywają tylko swoje role;
- Deus Artifex -"Bóg Artysta" -doskonały i dobry Stwórca, który w darze ofiarował człowiekowi piękny świat.
Fraszkami nazywamy krótkie utwory liryczne, rymowane, o charakterze żartobliwym, dowcipnym, zakończony trafną pointą. Wyśmiewają ludzkie przywary i wady. Fraszki podejmują różnorodną tematykę -obyczajową, refleksyjną, patriotyczną, miłosną, autobiograficzną i autotematyczną.
Pieśnią nazywamy dłuższy tekst liryczny, wierszowany, podzielony na strofy, które oddzielone są refrenem. Początkowo przeznaczone były do śpiewania, potem weszły do literatury, jako samodzielny gatunek. Pieśni również podejmują różnorodną tematykę. Kochanowski wzorował się na pieśniach Horacego.
W swoich pieśniach Kochanowski zawarł:
- refleksje na temat życie ludzkiego -niestałości, niemożności zrozumienia go;
- wiarę w ludzki rozum;
- umiłowanie dla piękna natury, życia na jej łonie, jej piękno i harmonię;
- umiłowanie życia na wsi, jako życia, które niesie ze sobą radość i wszystkie wartości, także cnotę.
Sielanki, zwane idyllami, albo bukolikami są gatunkami liryki pastoralnej, podejmują tematykę związaną z życiem pasterskim. Często przyjmuje formę dialogową lub monologową .
Psalm -utwór o charakterze pochwalnym, dziękczynnym, pokutnym i błagalnym. Ich autorstwo przypisuje się Dawidowi. W przekładzie Kochanowskiego występuje w nich Bóg, który jest dobrym Stwórcą, dba o człowieka, chce, aby był on szczęśliwy na ziemi. Kochanowski stworzył parafrazę psalmów, czyli przekształcił je formalnie.
Treny wywodzą się z antycznych utworów żałobnych, które wyrażały pochwałę zmarłej osoby, przedstawiały jej postać i zasługi, opłakiwały jej odejście i pokazywały, jak wielka będzie pustka po jej odejściu. Takie utwory pisano po śmierci osób zmarłych, które były osobami publicznymi, zasłużonymi, bohaterami wojennymi.
Bohaterką "Trenów" Kochanowskiego jest jego mała, zmarła córeczka, Urszulka. Ten cykl zawiera wszystkie elementy, które pojawiały się w starożytnych utworach tego typu:
ukazał Kochanowski stratę ( "Treny" I, II) smutek (III, IV, V), zasługi, które są jej pochwałą ( VI), są również treny okazujące stratę ( VII, VIII), napominające ( IX, XI) pochwalne z ukazaniem ogromu strat, jakie uczyniła śmierć ( XII, XIII), żal ( XIV), "Tren" XVII i XVIII są wprowadzeniem do konsolacji, czyli uspokojenia, zawartego w "Trenie" XIX.
"Treny" są:
-zaprzeczeniem wyznawanej dotychczas filozofii stoickiej;
-wyrażeniem przekonania, że w nasze życie wpisane są cierpienia;
-zwątpieniem w pośmiertne istnienie naszej duszy;
-zwątpieniem w możliwość poznania praw rządzących naszym życiem;
-zwątpieniem w wielkość poezji;
-zwątpieniem w mądrość i stateczność życiową.
Mikołaj Sęp Szarzyński (1550-1581) nie napisał dużej ilości dzieł, nie ukazały się one drukiem za jego życia. Zostały zebrane i wydane przez brata poety, Jakuba, jako "Rytmy abo wiersze polskie". Sępowi przypisuje się także erotyki. Jego twórczość wpisywana jest już w czasy barokowe, chociaż żył w renesansie. Jego utwory zawierają motywy manierystyczne i mistyczne. Wynika to z zainteresowań poety mistykami hiszpańskimi - Ludwikiem z Grenady, Teresą z Avilla, św. Janem od Krzyża). Sęp Szarzyński był bardzo dobrze wykształcony, na studia wybrał się do Wittenbergii na uniwersytet protestancki. Podróżował po Europie, zwiedził Rzym, a po tej wizycie powrócił do wiary katolickiej.
Sęp Szarzyński pisał przede wszystkim sonety, czyli utworów lirycznych, składających się z dwóch zwrotek -pierwsze dwie są czterowerowe, mają charakter opisowy, narracyjny, dwie ostatnie są trzywersowe, mają charakter refleksyjny. Sęp według poetyki barokowej używa dużo epitetów, przerzutni, apostrof, peryfraz (omówień), oksymoronów ( wyrazów o przeciwstawnej treści). Tematem Sępa Szarzyńskiego jest człowiek, który jest istotą niezwykle marną, kruchą, narażoną na ciągłe pokusy ze strony materialnego świata. Jest skazany na wewnętrzne rozdarcie, ponieważ dąży do Boga, ale ulega też złu. Sęp często zwraca uwagę na tę antynomię. Najważniejsze spośród sonetów "O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego", "O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem", "O nietrwałej miłości rzeczy świata tego".
