Już bohater prusowskiej "Lalki" Stanisław Wokulski łączył w sobie romantyzm duszy i pozytywistyczne działanie, aktywność. Bohaterowie Żeromskiego podobnie wykazują w swoim życiu złożone, często sprzeczne postawy, są jednocześnie romantykami i pozytywistami. Przede wszystkim jednak są idealistami, ludźmi szlachetnymi, zmagającymi się ze światem, próbującymi go zmieniać.
Pisarz poznał doskonale literaturę romantyczną, twórczość Wielkiej Emigracji, kiedy pracował jako bibliotekarz w Rapperswillu. Jako człowiek zdolny, wykazujący zdolności w naukach przyrodniczych (studiował weterynarie) interesował się pozytywistycznymi i badaniami, wynalazkami, społecznymi reformami.
Jego bohaterowie łączą najczęściej te dwie postawy.
Doktor Tomasz Judym z "Ludzi bezdomnych", nauczycielka Stanisława Bozowska z "Siłaczki" jako romantyczni samotnicy, ludzie nadwrażliwi i poszukujący w życiu wyższych idei - realizują pozytywistyczne programy: scjentyzmu, pracy u podstaw, pracy organicznej.
Bozowska po ukończeniu studiów pracuje jako nauczycielka w małej wiosce Obrzydłówku. Spotyka ją tam dawny znajomy, Paweł Obarecki. Lekarz zmienił swoje życie, odrzucił młodzieńcze ideały, dostosował się do wygodnego, dostatniego życia, dziewczyna - nie. Pozostałą pozytywną buntowniczką, zawsze widzącą potrzeby innych, wierną powołaniu. Uczyła wiejskie dzieci, a jednocześnie pisząc "Fizykę dla ludu". Swój idealizm przypłaciła życiem, umarła na suchoty.
Podobnie zachowuje się główny bohater "Ludzi bezdomnych", młody lekarz Tomasz Judym.
Samodzielnie, dzięki pracy i determinacji kończy studia medyczne w Paryżu. Nauka towarzyszy mu i w późniejszym życiu. Na warszawskim zebraniu u doktora Czernisza przedstawia tutejszym lekarzom wykład Kilka uwag czy słówko w sprawie higieny...", w którym na podstawie szczegółowych analiz, dokładnych obserwacji przedstawia życie paryskich i warszawskich biedaków. Szczegółowo opisuje warunki w noclegowni Cteau-Rouge i dzielnicy Cite Teanne
W Cisach i Zagłębiu szerzy postęp, pracuje nad polepszeniem życia najuboższych. Opracowuje projekt melioracyjny dzięki któremu cisowscy folwarczni chłopi nie umierali by masowo na malarię. W kopalni "Sykstus" modernizuje - na miarę możliwości - przyzakładową lecznice. Wszędzie dba o higienę i polepszenie warunków życia najuboższych.
Jego bezkompromisowość wynika po części i z romantycznego buntu, skomplikowania, sprzeczności i z pozytywistycznej bezkompromisowości, aktywności.
Nadwrażliwość, idealizm, maksymalizm - to podstawowe cechy osobowości Judyma. Często wykazuje sprzeczne zachowania, postawy (np. samą pracę dla biedaków czasami traktuje jako spłatę "przeklętego długu"), odrzuca miłość Joanny Podborskiej.
Wierny do końca swoim ideałom pozostaje również powstaniec styczniowy z opowiadania "Rozdziobią nas kruki, wrony - Szymon Winrych, a właściwie Andrzej Borycki. Walczy do końca, motywuje do wysiłku innych, a przegraną przeżywa z typowo romantyczą rozpaczą:
"Wszystko przełajdaczone - przegrane nie tylko do ostatniej nitki, ale do ostatniego westchnienia wolnego".
Żeromski ukazuje bogactwo swojego skomplikowanego bohatera. Cezary Baryka przechodzi typową romantyczną przemianę. Angażuje się w sprawy narodu, jak jego wielcy poprzednicy - Konrad, Kordian, Robak., zmienia życie. Reprezentuje typ społecznika i "nawróconego grzesznika". Doświadcza nieszczęśliwej miłości (flirt z Laurą Kościeniecką),
Ostatecznie - dorasta, staje się społecznikiem, człowiekiem dojrzałym, odpowiedzialnym. Dostrzega doktrynerstwo Lulka oraz brak "idei" w ekipie Gajowca..
Potrafi obiektywnie i rzeczowo ocenić polską międzywojenną sytuację. Ma szlachetne intencje, młodzieńcze ideały, wrażliwość na społeczną niesprawiedliwość, ale i pozytywistyczną jasność oceny, wiedze o społeczeństwie-organizmie.
W rozmowie z Gajowcem wysuwa własne projekty reformatorskie:
"Polsce trzeba na gwałt wielkich idei! Niech to będzie reforma rolna, stworzenie nowych przemysłów, jakikolwiek czyn wielki, którym ludzie mogliby oddychać jak powietrzem. Tu jest zaduch".
Pisarz głęboko, nietendencyjnie nawiązywał do tradycji poprzednich epok. Dzięki romantyzmowi np. mógł ukazać nieprzejednany ludzki heroizm, kiedy nieszczęśliwa bohaterka "Ananke" wraz z dziećmi odchodzi od męża, wiedząc, że czeka ich życie w nędzy.
Ukazał również zagrożenie pozytywistycznej idei bogacenia się, Stanisław Połaniecki nosi już w sobie cechy dorobkiewiczostwa, filisterstwa.
Bohaterowie Żeromskiegio, łącząc cechy romantyczne i pozytywistyczne stają się ludźmi o "szerokich duszach", stają się tymi - którzy - według Zbigniewa Załuskiego, autora "Siedmiu grzechów głównych" - "woleli się mylić w działaniu, niż trwać biernie, woleli błądzić w drodze, niż stać w miejscu".
