"Potop" Henryka Sienkiewicza jest powieścią historyczną. Oznacza to, że fabuła utworu została oparta na autentycznych wydarzeniach historycznych, na których tle narrator prowadzi fikcjonalną, ale historycznie prawdopodobną opowieść. W akcji pojawiają się postaci autentyczne- np. król Jan Kazimierz, Radziwiłłowie, przeor Jasnej Góry oraz fikcyjne- Kmicic, Zagłoba, Pan Wołodyjowski, Oleńka itd. W powieści historycznej zachowany jest klimat epoki, jej realia, autor stylizuje także język postaci tak, aby brzmiał archaicznie (choć niekoniecznie zgodnie z faktycznymi normami siedemnastowiecznej polszczyzny). I tak na tle autentycznych wydarzeń z historii Polski (w "Potopie" jest to najazd Szwedów z połowy siedemnastego wieku), autentycznych miejsc (Jasna Góra, Kiejdany) fikcjonalni bohaterowie przeżywają swoje przygody. Sama fabuła i umiejscowienie jej w przestrzeni historycznej nie było bezcelowe. Sienkiewicz w swojej Trylogii (na którą składają się trzy powieści "Ogniem i mieczem"- powstanie na Ukrainie, "Potop"- wojna ze Szwedami, "Pan Wołodyjowski"- wojna z Turcją) przypomina wielkie militarne zwycięstwa wojsk polskich. Sienkiewicz chce przypomnieć czasy, w których Królestwo Polskie było potęgą militarną, w których zdolne było pokonać każdego napastnika. W fabule powieści pojawiają się też smutne obrazy- książę Radziwiłł reprezentuje sprzedajną magnaterię, której egoizm i przedkładanie partykularnych interesów nad dobro i bezpieczeństwo kraju doprowadziło później do upadku ojczyzny. Jednak ogólna wymowa "Potopu" i innych powieści "Trylogii" jest optymistyczna. W obliczu zagrożenia Polacy potrafili się jednoczyć, potrafili walczyć i zwyciężać. "Trylogia" miała przywrócić Polakom dumę z własnej historii i pochodzenia. Dumę i godność przywrócić miały postacie dzielnych polskich rycerzy walczących w obronie ojczyzny. W postaciach rycerzy stworzył Sienkiewicz wzorce moralne, waleczne, które chciałby widzieć i u współczesnych sobie Polaków.

Rycerstwo przedstawione w "Potopie" to jednak nie tylko walka z wrogiem. Rycerstwo to także bogaty świat uczuć- wiernej, gorącej i nieraz porywczej miłości. Taki jest właśnie główny bohater "Potopu"- Andrzej Kmicic. Jego ukochaną jest Oleńka Billewiczówna- szlachcianka piękna i dumna, zatroskana o los ojczyzny i przyszłość ukochanego zabijaki. Oleńka również kocha mocno i wiernie. Jednak po domniemanej zdradzie Kmicica przeklina go i nie chce go znać. Dopiero, gdy ten przechodzi wewnętrzną przemianę i dzielnie walczy o kraj, króla i jasnogórski klasztor Oleńka przebacza mu i zostaje jego żoną. Kmicic- dzielny i porywczy rycerz zdobywa sobie sympatię dwóch przyjaciół- Pana Wołodyjowskiego i Zagłoby. On sam także od pierwszego razu poczuł do nich sentyment. Jednak w zawierusze historii, w wyniku lekkomyślnie złożonej Radziwiłłowi przysięgi Kmicic zostaje wyklęty przez nowych przyjaciół, którzy nie potrafią wybaczyć mu, że pozostał przy Radziwille- zdrajcy, który przyłączył się do króla szwedzkiego. Kmicica wiązała przysięga wierności, a poza tym sam- porywczy, ale niezbyt inteligentny- dał się omamić Radziwiłłowi. Jednak gdy wreszcie odkrywa zdradziecki plan swojego protektora nie waha się od niego odejść, próbując wcześniej porwać jego brata- Bogusława. Teraz dopiero odkrywa własną naiwność, upór, głupotę, przez którą stracił szacunek przyjaciół, dobre imię i miłość ukochanej Oleńki. Kmicic jest rycerzem o prostym, lecz szczerym, gorącym sercu i taki pozostaje do końca. Wykształca się w nim jednak spokój, odpowiedzialność i cierpliwość, które z lekkomyślnego zawadiaki czynią z niego świetnego rycerza-obrońcę króla i ojczyzny. Stara się własnym życiem, odwagą i poświęceniem odzyskać utracone imię i uczucie. Postać Oleńki, jej wspomnienie jest dla niego natchnieniem i siłą. Kmicic jest postacią walczącą odważnie o bezpieczeństwo ojczyzny i o własne szczęście.

Inną postacią jest Michał Wołodyjowski- "Mały Rycerz"- bo niewielkiego wzrostu, ale wielkiego serca i ducha. Wołodyjowski to pierwsza szabla Rzeczypospolitej- niezrównany szermierz. Najwyższą wartością dla Wołodyjowskiego jest ojczyzna, dlatego tak wielki ból sprawia mu zdrada Kmicica. Sam wszystko poświęca obronie kraju. Wołodyjowski nie ma jednak szczęścia w miłości, wszystkie panny są zajęte albo nie zainteresowane (swoją wielką miłość odnajdzie dopiero w trzeciej części Trylogii w "Panu Wołodyjowskim"). Wołodyjowski to wcielenie ideału rycerza- waleczny, doświadczony, świetny szermierz i przywódca, wierny, uczciwy i odważny, a przy tym o wielkim sercu.

Najbardziej barwną postacią "Potopu" i całej "Trylogii" jest przyjaciel Wołodyjowskiego- Onufry Zagłoba. Zagłoba to rycerz uwielbiający dobrze zjeść i wypić, równie dobrze sprawia się z mieczem jak i z pucharem wina w ręce. Jednak jego największą zaletą jest dar wymowy i niezwykła zdolność do forteli, które nie raz uratowały skórę jemu samemu i jego towarzyszom( "Gdzie męstwem i siłą nie poradzi tam się fortelem wykręci"). Zagłoba jest człowiekiem o niezwykłej inteligencji i rubasznym dowcipie. Jest przy tym świetnym wojakiem i kompanem uwielbianym przez towarzyszy.