"Potop" Henryka Sienkiewicza jest drugą częścią trylogii. Został on wydany w 1886 roku, w okresie, gdy Polska była pod zaborami, a nowe pokolenia wyrastały z niewoli. Były to czasy, kiedy społeczeństwo polskie utraciło wolę walki, częściowo poddało się rusyfikacji a nawet w niektórych przypadkach podejmowało współpracę z zaborcami. Od pisarzy tego okresu oczekiwano nowości, ponieważ zaczęły załamywać się nawet hasła pozytywistyczne. Henryk Sienkiewicz posłużył się wydarzeniami z XVII wiecznej Polski aby ukazać analogię do sytuacji Polski pod zaborami. W swojej powieści autor oprócz fikcji literackiej posłużył się prawdziwymi, historycznymi wydarzeniami.
Oparte na faktach są na przykład powody najazdu Szwedów na Polskę: państwa ościenne nie zareagowały na atak na Polskę, Zygmunt August był w konflikcie ze Szwecją o inflanty, Szwecja rościła sobie prawa do polskiego tronu, najeźdźcy chcieli zająć Bałtyk, który miał się stać wewnętrznym jeziorem Szwedzkim, Polska była słaba militarnie, widoczne były konflikty wewnętrzne w RP, szlachta obiecywała królowi Szwecji wolną drogę w zamian za przywileje i dochody.
Kapitulacja Polski odbyła się z powodu niechęci do walki, licznych zdrad, osłabienia po wojnach, osłabienia wewnętrznego kraju i słabą władzą królewską.
Szwedzi stosowali różne metody walki, takie jak: zapłaty za poddanie, obietnice polepszenia sytuacji warstw najniższych, przekupstwo, metoda spalonej ziemi- polegająca na niszczeniu wszystkiego bo zostawiają za sobą, Polskę zaatakowano z dwóch stron: Pomorza i Litwy a magnatom obiecano korzyści finansowe i różne przywileje.
Wydarzenia historyczne swój przebieg także znalazły w powieści Sienkiewicza. Oblężenie Jasnej Góry i jej obrona, zwołanie pospolitego ruszenia szlachty z wielkopolski, Jan Kazimierz- król Polski, Karol Gustaw- król Szwecji, ksiądz Augustyn Kordecki- przeor na Jasnej Górze w czasie oblężenia przez Szwedów, Bogusław Radziwiłł- gubernator Prus Książęcych, Janusz Radziwiłł- hetman polny, który na mocy ugody kiejdańskiej oddał Litwę Szwedom.
Wiele w powieści jest też wydarzeń fikcyjnych: zakończony bójką spor w karczmie pomiędzy szlachtą a towarzyszami Kmicica, spalenie Wołmontowicz w akcie zemsty Kmicica, porwanie Oleńki i odbicie jej przez szlachtę Laudańską.
Postaciami fikcyjnymi są: Oleńka Billewiczówna- młoda, odważna dziewczyna, która została zobowiązana prze swojego dziadka- Herakliusza Billewicza do wyjścia za mąż na Kmicica, lub wstąpienia do zakonu. Oleńka zakochała się w Andrzeju przy pierwszym spotkaniu, jednak posiada tyle siły i godności w sobie, by wyrazić swoje zdanie na temat hulaszczego życia Kmicica. Stawia warunek ukochanemu, jest stała w uczuciach- odrzuca propozycję Bogusława Radziwiłła.
Jan Onufry Zagłoba łączył w dobie wiele pozytywnych cech Sarmaty. Jest dowcipny, wesoły, odważny, choć nie najlepszy jako żołnierz. Cieszy się wśród żołnierzy wielką sympatią i szacunkiem. Uważa, że nie ma sytuacji bez wyjścia. Jest wielkim patriotą i gorącym optymistą.
Jan Skrzetuski był bohaterem spod Zbaraża. Był odważnym, doświadczonym patriotom.
Jerzy Michał Wołodyjowski- zwany "małym rycerzem" był niezwykle odważnym, ceniącym honor człowiekiem o dobrym sercu.
"Potop" Henryka Sienkiewicza jest powieścią historyczną. Autor połączył w niej tendencje powieści dokumentalnej i wolterowskiej. Odpowiednio był przygotowany merytorycznie i wprowadził wątek przygodowo- romansowy. Oprócz tego Sienkiewicz zastosował synkretyzm gatunkowy. W jego dziele łączą się elementy powieści przygodowej, sensacyjnej, romansu, legendy, baśni. Autor wyeksponował zaszczytne momenty z historii Polski- obronę Jasnej Góry, odparcie ataku Szwedów, połączył historię narodu z historiami poszczególnych jednostek. Powieść napisana została "ku pokrzepieniu serc".
