Henryk Sienkiewicz jest jednym z najpoczytniejszych polskich pisarzy. Tworzył on w okresie pozytywizmu, kiedy to fundamentalną rolę spełniały postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw. Nowelistyka w jego pisarstwie dominowała do roku 1883. Można ją uporządkować w trzy kręgi tematyczne: tematy chłopskie, patriotyczne i amerykańskie. Te ostatnie wynikały z obserwacji Ameryki podjętej w latach 1876- 1878. Jako pozytywista Sienkiewicz poruszał problemy wychowania i edukowania najbiedniejszych, niedoli chłopskiej, dyskryminacji dzieci i wiele innych. O bezradności ciemnych i oszukanych chłopów Sienkiewicz mówi w takich nowelach jak: "Szkice węglem", czy "Bartek Zwycięzca", o bezradności dzieci w nowelach: "Janko Muzykant" lub " Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela", o skutkach cywilizacji w "Orso" i "Sachem". W swych utworach autor łączy groteskę ze stylem liryczno- patetycznym, stara się uzyskać harmonię stosowanych efektów i umiar. Zakończenie dzieła powinno być efektowne.

Nowela "Bartek Zwycięzca", napisana w 1882 roku opowiada o Bartku- ofierze antypolskiej polityki stosowanej przez zaborców pruskich. Bartek Słowik, zwany Głupim Bartkiem, pochodził z Pogłębina, miał żonę Magdę i syna, był niewykształcony, wręcz zacofany. Pewnego dnia bohater został powołany do pruskiego wojska walczącego z Francją. Bartek nie wiedział gdzie leży wrogie państwo, nie widział również powodu, dla którego miałby walczyć. Gdy jechał na wojnę przejmowała go jedynie myśl o upadku gospodarstwa, które na pewno nastąpi podczas jego nieobecności. Jednak, gdy znajomy- Wojtek wytłumaczył mu absurdalną przyczynę wojny, bohater doszedł do wniosku, że walczy we własnej sprawie. Na froncie Bartek zdobył wiele doświadczeń, odniósł wiele zwycięstw, za co został nagrodzony krzyżem. Po śmierci Wojtka bohater załamał się, jednak chęć walki wyprowadziła go z depresji. Pewnego dnia po udanej akcji Bartek usłyszał rozmowę jeńców armii francuskiej. Rozmawiali oni po polsku. Zmusiło to bohatera do zastanowienia się nad tym o co i z kim walczy. Niedługo potem wrócił do domu, gdzie zastała go tragiczna sytuacja gospodarstwa i długi. Tytułowy bohater był przekonany, że po powrocie do domu należy mu się szacunek ze względu na jego zasługi na rzecz armii pruskiej. Zaskoczyły go jednak realia, w których się znalazł. Zamiast szacunku i poważania otrzymał śmiech i lekceważenie. Gdy syn Bartka został pobity przez nauczyciela, ten wyładowując agresję wrzucił pedagoga do beczki z odpadami. Zauważył wtedy, że poświęcenie, narażanie życia, bohaterska walka nic nie znaczą. Słowik za naruszenie nietykalności nauczyciela został wtrącony do więzienia. Gdy odzyskał wolność w czasie wyborów kazano mu głosować na niemieckiego kandydata. "Zwycięzca spod Gravelotte i Sedanu" musiał następnie dokończyć karę.

Bartek Słowik jest bohaterem ogłupionym propagandą, naiwnie wierzącym, że jego walka pomaga rodakom. Zaborcy robią użytek z braku świadomości narodowej biednego chłopa.

Inną nowelą poruszającą tematykę wiejską są "Szkice węglem". Powstała ona w 1877 roku i zaraz po publikacji wywołała wiele kontrowersji. Akcja noweli rozgrywa się we wsi Barania Głowa w zaborze rosyjskim. Głównym sprawcą wydarzeń jest pisarz Zołzikiewicz. Jest on postacią kontrowersyjną, sprytną, podstępną i dumną. Autor w sposób ironiczny opisuje charakter bohatera, jego wyrachowanie i wykształcenie. Zołzikiewicz ma słabość do kobiet, a w szczególności do Rzepowej, namawia więc wójta, aby posłał do wojska Wawrzona Rzepę, następnie przebiegle uwodzi kobietę.

Wawrzon Rzepa jest zacofanym, naiwnym chłopem, posiadającym jedynie 3 morgi ziemi. Nieświadomy swoich praw zostaje wykorzystany. Jego żona jest łatwowierną, oddaną mężowi kobietą, nieświadomie popełniającą błędy. Zołzikiewicz natomiast jest głównym sprawcą nieszczęść rodziny. Robi on karierę wykorzystując ciemnotę i zacofanie chłopów. Autor ukazał również ziemiaństwo nieinteresujące się sprawami biednych chłopów oraz kler wspierający bogaczy. Nowela przedstawia nędzę i wyzysk nieświadomego chłopa.

W noweli "Janko Muzykant" Sienkiewicz przedstawia losy biednego, skrzywdzonego dziecka, w którym nikt nie zauważył talentu. Dramat chłopca polega na jego zamiłowaniu do muzyki. Niezwykły dar chłopca staje się jednocześnie powodem jego tragedii. Los Janka już po urodzeniu został przesądzony, stwierdzono bowiem, że jest tak słaby, iż nie przeżyje. Uważany był za dziecko głupie, a matka kochała go na swój własny sposób. Chłopiec był zamknięty w sobie, małomówny, a jego całym światem był świat muzyki. Jego jedynym marzeniem były skrzypce. Często zakradał się pod dwór i słuchał gry lub po prostu obserwował instrument. Jego niezwykłe umiłowanie do skrzypiec zgubiło go. Pewnego dnia zapragnął dotknąć ukochanego instrumentu, zauważył go lokaj i oskarżył o kradzież. Karę wymierzył chłopcu Stójka. Janko został pobity tak mocno, że skonał na kolanach matki wierząc, że w niebie dostanie wreszcie upragnione skrzypce.

"Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela" stworzone w 1879 roku zostało napisane w formie pamiętnika. Nowela przedstawia bezlitosne traktowanie dziecka uczącego się pod zaborem. Bohaterem jest Michaś. Jego losy wspomina korepetytor Wawrzynkiewicz. W chłopcu wielkie nadzieje pokłada matka, ojciec zginął w Powstaniu Styczniowym. Młody uczeń nadludzkim wysiłkiem stara się spełnić oczekiwania matki. Traci przy tym zdrowie, nie może bowiem znieść surowych kar i zwalczania przejawów polskości. Michaś po usunięciu ze szkoły choruje na zapalenie mózgu, następnie umiera.

Akcja noweli "Sachem" rozgrywa się około 1879 roku, kiedy toczyło się intensywne wynaradawianie Indian w Ameryce, związane z kolonizacją. Niemieccy osadnicy wymordowawszy plemię Czarnych Wężów na miejscu Chiavatty założyli miasto Antylopa. Z rzezi uratował się jedynie syn sachema- wodza. Mały chłopiec został wychowany przez trupę cyrkową. Ostatni z Czarnych Wężów pod wpływem środowiska stracił własną tożsamość, wyparł się swojego pochodzenia. Autor przedstawiając Indian w Ameryce nawiązuje do Polaków pod zaborami.

Nowela "Latarnik", tak jak "Sachem", należy do nowel amerykańskich. Akcja dzieje się w Aspinwall, niedaleko Panamy. Bohaterem utworu jest Skawiński- Polak, tułacz, pragnący jedynie spokoju. Po wielu trudach, walkach i staraniach pragnie on tylko samotności. Nadzieję na spełnienie marzeń daje staremu człowiekowi praca latarnika. Dzięki niej Skawiński jest wreszcie szczęśliwy. Pewnego dnia wraz z żywnością otrzymuje on książki polskie i zaczyna czytać "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Wraz z wersami dzieła przenosi się on do ojczyzny. Rodzi się w nim wielka tęsknota za krajem. Zatopiony w swoich myślach zapomina włączyć latarnię, przez co traci pracę. Skawiński to polak na emigracji, który nawet nie zdaje sobie sprawy z tego jak bardzo tęskni za ojczyzną.

Henryk Sienkiewicz w swoich nowelach porusza problemy wynaradawiania Polaków, zacofania chłopów, staje także w obronie biednych, krzywdzonych dzieci. Autor nawołuje do pracy u podstaw i pracy organicznej, pragnie zmobilizować inteligencję do edukacji i pomocy najbiedniejszym warstwą społecznym.