"Potop" jest to powieść historyczna Henryka Sienkiewicza, której druk trwał równocześnie w krakowskim "Czasie", w warszawskim "Słowie", wielkopolskim "Dzienniku Poznańskim" w latach 1884-1886. Dzięki temu czytelnicy z trzech zaborów jednocześnie, na bieżąco poznawali nową powieść o najeździe Szwedów na Polskę. W październiku 1886 roku wyszło książkowe wydanie powieści "Potop" w sześciu tomach.

Fabuła utworu rozgrywa się w latach 1655-1656. Łączy to kompozycję i uwypukla informacyjno- poznawczy charakter utworu. Dzięki temu opisywane wydarzenia wydają się być realne. Akcja rozgrywa się dzięki podróży głównego bohatera. Odbywa on wędrówkę, dzięki czemu czytelnik zapoznaje się z różnorodnymi wydarzeniami historycznymi. Fabułę spajają dwa główne, przeplatające się wątki: historyczno- polityczny i romansowy. Pierwszy wątek zawiera się w przebiegu najazdu Szwedów na Polskę, co prowadzi do rozpadu moralnego społeczeństwa polskiego, pogodzenia się w własnym losem i stopniowego odradzania, połączonego z walką o niepodległość. Sienkiewicz posłużył się historią, aby pokrzepić serca Polaków, pokazać, że w chwili zagrożenia możemy się zintegrować, dawał nadzieję na połączenie społeczeństwa w imię walki o ojczyznę. Motyw romansowy tworzą: polski oficer, jego kobieta- Oleńka i konkurent, który porywa niewiastę- Bogusław Radziwiłł. Na przeszkodzie zakochanym stoją różnice charakterów, powikłania polityczne, splamienie własnego imienia przez Kmicica.

Początek powieści skupia się na romansie. Początkowo dobre stosunki Kmicica i Oleńki zaczynają się stopniowo pogarszać. Kmicic zbliża się do całkowitego upadku moralnego. Główny bohater jest dzielnym, porywczym, urządzającym bijatyki szlachcicem, jednak kobieta potrafi być punktem zwrotnym w jego dziejach.

Wątek historyczno- polityczny rozpoczyna się nieco później. Następnie obydwa tematy rozwijając się równolegle przeplatają się ze sobą, na przykład upadek Kmicica odbywa się jednocześnie z upadkiem moralnym całego społeczeństwa polskiego. Następnie rozpoczyna się poprawa głównego bohatera i całego narodu, by na końcu powieści rehabilitacja Kmicica połączyła się z odrodzeniem moralnym Polaków.

Akcja postępuje szybko, pojawiają się nagłe katastrofy, zaskakujące rozwiązania i dzięki temu cały czas autor utrzymuje w napięciu uwagę odbiorcy. Sienkiewicz skorzystał ze scottowskich założeń: jest porwanie, ucieczka, przebranie, pojedynek. Wątki są zawieszane w momentach największego napięcia. Autor posłużył się stopniowaniem, kontrastem i zaskakującą niespodzianką. Istotnym walorem powieści wydaje się być narracja. Narrator jest wszechwiedzący, jego rola jest dominująca, widoczny jest punkt widzenia charakterystyczny dla XIX wieku. Oprócz dystansu epickiego pojawia się w "Potopie" subiektywizm, czyli ocena wprowadzona bezpośrednio, relacja jest stylizowana na kronikarską, pojawiają się elementy pamiętnika szlacheckiego, wydarzenia ocenia historyk.

Utwór oparty jest na następującej fabule: Chmielnicki w 1654 roku poddaje się Rosji. Jest to przyczyną polsko- rosyjskiej wojny. Na Litwę i Białoruś wkraczają dwie wielkie armie. Ze względu na cenzurę Sienkiewicz określa tę wojnę jako walkę z Chowańskim.

Harakliusz Bilewicz, który był przedstawicielem rodu żmudzkiego, w swym testamencie przekazuje swój cały majątek swojej wnuczce- Aleksandrze, oddaje dziewczynkę pod opiekę laudańskiej szlachty i wyznacza jej męża- Andrzeja Kmicica. Jeżeli Andrzej splami czymś swój honor Oleńka powinna iść do klasztoru. Kmicic zgodnie z testamentem otrzymuje wieś Lubicz. Młodzi od samego początku przypadają sobie do gustu, niestety Kmicic pokazuje się jako hulaka, urządza pijatyki, następnie mści się za przyjaciół. Po sprowokowanym konflikcie w karczmie bohater wymordował mieszkańców Wołomontowicz, spalił ich domy, przez co zostaje odrzucony przez Oleńkę, zaręczyny zostały zerwane. Narwany Kmicic chce porwać dziewczynę, zostaje zraniony w pojedynku z Wołodyjowskim. Aleksandra daje szansę Andrzejowi na odzyskanie dobrej reputacji. Musi on uzyskać przebaczenie od wszystkich, których skrzywdził. W tym momencie rozpoczyna się rehabilitacja głównego bohatera.

W 1655 roku, wiosną Szwedzi napadli na Polskę. Dowodził nimi Wittenberg. Polska toczyła właśnie wojnę z Rosją, był to więc dogodny moment dla Szwedów. Pierwszy atak dotknął Wielkopolskę. Koronny Hieronim Radziejowski, który był skazany na banicję, ponieważ działał przeciw Janowi Kazimierzowi, towarzyszył wojskom wroga. Chciał się zemścić na Polakach i namawiał Szwedów do ataku. Doszło do kapitulacji pod Ujściem. Król szwedzki dostał władzę nad Wielkopolską z rąk wojewody poznańskiego Krzysztofa Opalińskiego, któremu towarzyszył Radziejowski i Wirtz. Jan Kazimierz po nieudanej próbie namówienia szlachty do pospolitego ruszenia, by walczyć z najeźdźcą, wyruszył w kierunku Krakowa, którego obronę powierzył Stefanowi Czarnieckiemu.

Zagłoba, Jan i Stanisław Skrzetuscy dotarli na Litwę, by tam u boku Janusza Radziwiłła- wielkiego hetmana litewskiego, walczyć w obronie kraju. W Upicie przyłączył się do nich Michał Wołodyjowski. W Kiejdanach odbyła się uczta. Kmicic myśląc, że Radziwiłł pragnie bronić kraju przysięga mu wierność i staje po stronie zdrajcy. Andrzej chciał zmusić Bilewiczów, aby wyjechali do Kiejdan, Wołodyjowski uratował Oleńkę i nakazał rozstrzelać Kmicica jako zdrajcy. Zagłoba uratował bohaterowi życie, ponieważ wiedział o wstawiennictwie Andrzeja w ich wcześniejszej sprawie.

Będąc w Pilwiszkach u Radziwiłłów Kmicic uświadomił sobie ich przewrotność, chciał porwać Bogusława Radziwiłła, w końcu sam ranny cudem uchodzi z życiem. Następuje przełom duchowy u Kmicica. Musi on zmienić nazwisko, aby móc walczyć w obronie ojczyzny. Kmicic staje się Babiniczem. Usłyszawszy o zamiarze ataku na Częstochowę i chęci ograbienia Jasnej Góry, Babinicz przekazał informacje księdzu Kordeckiemu- przeorowi klasztoru. Potem bohater bierze udział w obronie Jasnej Góry, gdy 8 listopada pod dowództwem Wrzeszeczowicza wojska szwedzkie docierają pod mury klasztoru. Szwedzki dowódca na próżno stara się skłonić zakonników, aby otworzyli bramy. 18 listopada kolejne wojska wroga docierają pod mury pod dowództwem Millera, jednak i te działania nie odnoszą rezultatów. Babinicz walcząc z wrogiem odznacza się wielkim męstwem, niezwykłą dzielnością i umiejętnościami dowódczymi. Pod osłoną nocy bohater wysadził prochem kolumbrynę, niestety przez to dostał się do niewoli. Dzięki pomocy Kiemliczów ratuje się. 25 grudnia odbył się ostatni szturm Szwedów, po czym odeszli spod murów. Przeor ujawnił wtedy prawdziwe nazwisko Babinicza, ponieważ myślał, że ten nie żyje.

Kmicic spotkał się z Janem Kazimierzem, w drodze do kraju bronił króla, jednak został ciężko ranny. Wyznał wtedy swoje prawdziwe nazwisko. Kmicic, na rozkaz króla, stanął na czele oddziałów Tatarów, przysłanych przez chana aby pomóc Rzeczypospolitej.

Anusia Borzobohata- dwórka księżnej Wiśniowieckiej, została porwana przez Bogusława Radziwiłła i wraz z Oleńką osadzona w Taurogach. Następuje bitwa pod Sokółką, Kmicic uratował Sorokę, który był skazany na nabicie na pal. Następnie odbyła się bitwa pod Warką, Warszawa zostaje zdobyta, Czarniecki uniemożliwił Szwedom dotarcie do króla Karola Gustawa.

Zakochany w Oleńce magnat starał się o jej względy w Taurogach. Dziewczyna jednak się nie poddawała. Bogusław musiał w końcu wyjechać na wojnę z Sapiehą. Kmicic kierował walki podjazdowe przeciw Bogusławowi Radziwiłłowi, zwyciężył w pojedynku z magnatem, lecz w obawie o życie Oleńki wypuszcza go wolno. Oleńka i Anusia uciekły w końcu do Wołmionowicz przy pomocy Tomasza Bilewicza- stryja Oleńki.

Sakowicz szukał oddziałów Tomasza Bilewicza, przechwycił list i zaatakował Wołomowicze. Wieś ocalała dzięki Kmicicowi. Andrzej może wreszcie spotkać się z ukochaną, jednak otrzymuje rozkaz i musi wyruszyć na wojnę z Rakoczym, na południe kraju. Bohater został ranny w Lubiczu. Oleńka ma zamiar wstąpić do klasztoru, jednak spotyka przypadkiem rannego Kmicica. Dziewczyna stwierdziła, że "może przebaczyć umierającemu, ale nie chce znać żywego". Następuje rehabilitacja bohatera przez monarchę, który wysłał list za pośrednictwem Wołodyjowskiego. List został odczytany na mszy w Upicie. Oleńka wybacza ukochanemu.

Henryk Sienkiewicz przed napisaniem "Potopu" zajmował się studiowaniem pamiętników, listów, kronik, notatek, prac historycznych. Bardzo dokładnie śledził czasy potopu szwedzkiego. Do swej powieści włączył autentyczne pisma: przemówienie Zamoyskiego do jasnogórskich zakonników, czy listy Janusza Radziwiłła do Bogusława. Sienkiewicz wzorował się na stylu i języku J. Ch. Paska. Z "Pamiętników" wziął obrazy pojedynków, awantur, bójek, staropolskie zwroty staropolskie, sceny wojenne. Powieść jest dziełem historycznym, autor "Potopu" niezwykle wiernie trzymał się źródeł historycznych.

Andrzej Kmicic, będący głównym bohaterem, jest postacią częściowo historyczną. Pasek pisze w "Pamiętnikach" o pułkowniku Samuelu Kmicicu, który w1658 roku służył w litewskim wojsku, potem dostał się do niewoli rosyjskiej, z której wydostał się dzięki Czarnieckiemu. Był to "żołnierz dobry". Reszta wydarzeń bohatera: służba Radziwiłłowi, wdział w walkach ze Szwedami itp., jest fikcją literacką.

Sienkiewicz przedstawił w swoim dziele społeczeństwo polskie XVII wieku. Do magnaterii należą: Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski, Opaliński. Prowadzą oni własną politykę opierając się jedynie na dobrze własnego rodu. Mogą bez problemu przejść na stronę wroga, myślą jedynie o własnych korzyściach materialnych. Bez wyrzutów mogą oddać kraj Szwedom, w swym postępowaniu kierują się własnym dobrem lub osobistymi urazami. Są warchołami i pysznymi egoistami.

Sapieha, Lubomirski, czy Zamoyski są wielkimi patriotami, stawiają dobro kraju ponad własne interesy.

Do szlachty należy na przykład Kmicic, stryj Oleńki. Są to ludzie, którzy nie działają, gdy ojczyzna jest zagrożona. Szybko godzą się z nowym położeniem i są w stanie pokornie poddać się najeźdźcy, płacić im podatki. Słuchają rozkazów komendantów szwedzkich bez sprzeciwu. Obietnice przywilejów stanowych skłaniają ich do zdrady ojczyzny. Stryj Oleńki stwierdza: "Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można". Szlachta zajmuje się bójkami, pijactwem, rozbojami. Kompania Kmicica morduje, gwałci, są jednak bezkarni. Prawo i sądy nie mają władzy nad nimi. Są lekkomyślnymi egoistami, nie interesującymi się polityką, uległymi wobec magnaterii pijaczkami. Obojętne są dla nich sprawy ojczyzny. Można jednak znaleźć wśród nich jednostki gotowe do poświęceń dla kraju, jak na przykład postać Skrzetuskiego.

Trzecią grupą wydzieloną ze społeczeństwa polskiego przez autora jest lud miejski i wiejski. Występuje on w utworze bezimiennie. Są to ludzie gotowi do walki, wierni królowi patrioci. Cechuje ich niezwykły zapał do walki. Tworzą ruch partyzancki, który obejmuje cały kraj, chcą w ten sposób pomóc w obronie kraju przed Szwedami. Górale tatrzańscy uratowali życie królowi, chłopak pańszczyźniany- Michałko wykazuje się odwagą w walce ze Szwedami. Swoimi działaniami, stawianiem oporu lud wprowadza szlachtę w podziw. Najeźdźcy zwiększają nacisk ekonomiczny, chcą obciążyć lud dodatkowymi pracami, ale ta grupa woli znosić więzienie i chłostę, czasem nawet utratę życia, aby nie przyczynić się do budowania potęgi wroga. Autor o ucisku ludu mówi śladowo, pokazuje śluby lwowskie, gdzie Jan Kazimierz zobowiązuje się do poprawy położenia pospólstwa po zakończeniu wojny.

Sienkiewicz na początku powieści pokazuje zdrady, zaprzedawanie się wrogom, odstępowanie od władzy, rezygnację społeczeństwa i ogólny upadek moralny. Cudzoziemiec - Wszeszczowicz mówi o Polakach: " Jest li na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle nieładu i swawoli dopatrzeć można (...) Któryby w świecie naród nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi pomógł? Który by tak króla opuścił... Jeno szaleni, swawolni, źli i przedajni te ziemię zamieszkują".

Po jakimś czasie następuje widoczny punkt zwrotny. Naród stara się podźwignąć i odrodzić. Na końcu utworu zmiana dziwi nawet Szwedów. Naród, który nie stawiał żadnego oporu, nagle zaczyna walczyć.

"Potop" jest powieścią wojenną. Sienkiewicz ukazał życie obozowo- rycerskie, ponieważ właśnie ono składało się głównie na obraz życia dziewiętnastowiecznego społeczeństwa polskiego. Autor przedstawia cnoty rycerskie, pospolite ruszenie, formowanie chorągwi, turnieje, opisuje bardzo plastycznie bitwy. Niewiele możemy się jednak dowiedzieć o życiu kulturalnym, czy stosunkach społecznych, panujących wśród Polaków. W utworze czytamy o scenach życia domowego i obyczajowego. Są one jednak nieliczne. Na uczcie w Kiejdanach obserwujemy doskonałą scenę zbiorową, poza tym bójki w karczmach, zabawy na dworkach szlacheckich.

Główny bohater jest typowym przedstawicielem szlachty XVII wieku. Jest on potomkiem zubożałego rodu szlacheckiego . Losy Andrzeja Kmicica są symbolem losów ojczyzny, upadek bohatera to upadek narodu, rehabilitacja Babinicza jest triumfem Polaków. Kmicic jest odważnym, wesołym, posiadającym wielki temperament szlachcicem. Jest on jednak zdolny do poświęceń i wielkiej miłości. Ma naturę awanturnika, skłonnego do bijatyk i pijaństwa, ma zepsutą reputację. Ceni sobie dobrą kompanię, ryzyko i swawolne życie, jest przekonany o własnej bezkarności. Traci dobre imię i Oleńkę przez swoje zachowanie w Lubiczu, Upicie i Wołmonowiczach. Popadł tym samym w konflikt z otoczeniem a porywając Oleńkę również konflikt z prawem. Pierwszym punktem zwrotnym w jego życiu jest miłość do Bilewiczówny. Gdy bohater otrzymał listy hetmańskie, w których z rozkazu dowódcy przestał podlegać odpowiedzialności sądowej, ponieważ podjął się formowania oddziału, Kmicic może wreszcie zrehabilitować swoje imię.

Składając przysięgę wierności Radziwiłłowi zaczyna uchodzić za zdrajcę w oczach przyjaciół i Oleńki. Wierzy jednak w dobre zamiary hetmana i wiernie wypełnia jego rozkazy. Andrzej wierzy, że przyczynia się do odzyskania wolności ojczyzny. Podczas rozmowy z Radziwiłłem w Pilwiszkach bohater uświadamia sobie, jak bardzo się mylił. Postanawia służyć Polsce i tym samym oczyścić się z win. Zmienia nazwisko na Babinicz, ostrzega wojska konfederackie przez Radziwiłłem, ostrzega przeora klasztoru- księdza Kordeckiego, dzięki czemu zapobiega klęsce Jasnej Góry, bierze również czynny udział w obronie klasztoru.

Kmicic z porywczego hulaki zmienia się w prawego, wiernego patriotę. Odważnie walczy o własne dobre imię i o wolność ojczyzny. Jest gotowy poświęcić życie w obronie kraju. Szczęśliwie kończy się historia miłosna z Oleńką Bilewiczówną- poważną, stateczną, dumną i energiczną panną, potrafiącą zawsze zachować spokój. Oleńka jest wzorem kobiety idealnej, gorącej patriotki.

Autor napisał swą powieść "ku pokrzepieniu serc". Nawiązuje ona do historii Polski, aby dać nadzieję Polakom na poprawę sytuacji, zmobilizować obywateli do walki o wolność. Wymęczona zaborami ojczyzna potrzebowała powieści o dobrych czasach, bohaterskiej walce i patriotycznych wzorach.