Utwór publikowany w okresie 1887 - 1888 r., zaś wydanie osobne nastąpiło w 1888 roku.

Akcja powieści umiejscowiona jest na terenach kresów wschodnich, w czasie wojny Polski i Turcji, w czasach rządów Michała Wiśniowieckiego.

Struktura oraz fabuła utworu:

Pierwsze rozdziały powieści spełniają rolę ekspozycyjną tak wobec całego utworu, jak też do części pierwszej tego utworu:

WSTĘP:

Narrator przedstawia dzieje Michała Wołodyjowskiego (jest kawalerem, gdyż najpierw wyruszył do Wiednia, w celu uzyskania zgody na małżeństwo od piastunki wybranki serca, księżnej Wiśniowieckiej, później brał udział w walkach na Ukrainie)

Rozdział I.

Wydarzenia toczą się jesienią w 1668 roku w Wodoktach. Kmicicowie oczekują na swego pierwszego potomka. Przybywa do nich w odwiedziny pan Charłamp, który mówi o rozpaczy, w jakiej pogrążony jest "mały rycerz", a której przyczyną była nagła śmierć Anusi Borzobohatej - Krasieńskiej. Prosi ich o udzielenie pomocy.

Oleńka wysyła swego małżonka za Skrzetuskim oraz Zagłobą, którzy wyruszyli na wędrówkę w Kaliskie, Kmicic znajduje podróżników Burzcu. Onufry Zagłoba postanawia uratować swego kompana, podróż bardzo się przedłuża, gdyż cieszący się znacznym szacunkiem wśród szlachty - Zagłoba, co chwila napotyka rozpolitykowane grupy ludzi, zmierzających na obrady sejmu konwokacyjnego (5 listopada). Potem, w Mińsku otrzymuje wiadomość, iż obrany posłem Bogusław Radziwiłł, zamierza starać się o objęcie tronu. Wzburzony postanawia zniweczyć te zamiary.

W Warszawie dochodzi do jego spotkania z Hasslingiem - Ketlingiem, który proponuje mu gościnę u siebie we dworze na Mokotowie, obiecuje również pomoc przy udaremnianiu zamiarów Radziwiłła. Podczas obrad sejmowych, Ketling zgłasza swoje wątpliwości w kwestii prawomocności obrania księcia posłem, zaś Zagłoba, będąc na galerii, oskarża Radziwiłła o zdradę, przy księciu Janie Sobieskim dochodzi do potyczki słownej między Onufrym Zagłobą i księciem. Dowcip Zagłoby oraz jego niezmienne zdanie w stosunku do zdrajcy, wzbudza życzliwość hetmana, a przysłuchujący się tej dyspucie kasztelan krakowski - Warszycki, powiadamia Zagłobę, iż Wołodyjowski ma zamiar wstąpić do zakonu, Zagłoba składa w klasztorze wizytę bratu Jerzemu i sprytnie skłania go do odwiedzin "śmiertelnie chorego", "umierającego" Ketlinga, we dworze oczekują już dawni kompani oraz hetman Sobieski i ostatecznie odwodzą oni rycerza od chęci wstąpienia do klasztoru.

Trzy kręgi wydarzeń związanych z rozmaitymi miejscami, w których przebywają czołowi bohaterowie; każdy jest oddzielną całością o spójnej oraz zwartej kompozycji i własnej tematyce"

- Historia o miłości - to dwadzieścia początkowych rozdziałów utworu (dwór Ketlinga umiejscowiony na Mokotowie) - kręgi szlachty. Wydarzenia skupiają się wokół dziejów miłości: Basi, Krzysi, a także Ketlinga i Wołodyjowskiego. W toku intrygi swoją rolę ma też Zagłoba. We dworze mieszka siostra pana Wołodyjowskiego, będącą małżonką stolnika latyczowskiego nazwiskiem Makowiecki, wraz z dwiema wychowankami - Krystyną Drohojewską oraz Barbarą Jeziorkowską. Onufry Zagłoba upatrzywszy sobie pannę Basię, chce ją wyswatać z Wołodyjowskim, ale jemu bardziej wpadła w oko Krzysia.

Hetman wysyła do pana Wołodyjowskiego, swego wysłannika - Adama Nowowiejskiego i zleca mu, aby Wołodyjowski objął na terenie Ukrainy komendę, którą niegdyś zajmował pan Ruszyc, zbliżające się rozstanie bardzo zbliża do siebie młodych, w czasie kuligu, Wołodyjowski oraz Krzysia przysięgają sobie wzajemnie wierność, lecz oficjalnie nie ogłaszają swych zaręczyn.

Z terenów Kurlandii wraca Ketling, który natychmiast zaczyna darzyć uczuciem Krzysię. Onufry Zagłoba jest przychylny jego zamierzeniom. Krzysia odwzajemnia gorące uczucie Ketlinga, lecz ma wyrzuty sumienia z powodu przyrzeczenia złożonego Wołodyjowskiemu.

W czasie zwiedzania pałacu króla, Ketling prosi o rękę Krzysię, lecz ona mówi mu, że chociaż kocha go ponad wszystko, zdecydowała się wstąpić do zakonu,

Do pana Zagłoby przychodzi duchowny - podkanclerzy Olszowski. Wspaniały gość zyskuje poparcie Zagłoby w swych zamiarach objęcia tronu przez "Piasta", czyli Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

Po jakimś czasie do Warszawy wraca Wołodyjowski. Zostaje powiadomiony o planach panny Krzysi, lecz wszystko do końca wyjaśnia mu Basia, która jest rozgoryczona obojętnością Wołodyjowskiego na swe uczucie, którym darzy go w skrytości serca. Wołodyjowski wyrusza do Ketlinga, aby go zabić. Jednak dość szybko opanowuje swój gniew i postanawia nie stawać na przeszkodzie miłości Ketlinga i Krzysi. Porywcza Basia wówczas oświadcza się Wołodyjowskiemu, a on ze wzruszeniem przyjmuje jej rękę.

- Historia wojenno-awanturniczych przygód (Dzikie Pola, oraz stanica mieszcząca się w Chreptowie). W tle życia oraz wojennych perypetii bohaterów, bardzo wyraźnie przedstawia się wątek pewnego tajemniczego Tatara imieniem Azja. Ów Tatar jest siłą sprawczą oraz przyczyną szeregu zdarzeń posiadających sensacyjno - przygodowy charakter.

Młodzi małżonkowie osiedlają się w pobliżu Kamieńca, zaś ich jedynym utrapieniem jest brak upragnionego od dłuższego czasu dziecka.

Lato w 1671 roku. Wydarzenia toczą się we wsi Sokołów. Onufry Zagłoba dostarcza Wołodyjowskiemu nakaz objęcia chreptiowieckiej komendy. Wyrusza w podróż samotnie, lecz przyrzeka, iż szybko przyśle po małżonkę.

po jakimś czasie, po Basię zjawia się oddział pod dowództwem Tatara - Azji Mellechowicza. W czasie podróży ulega on wypadkowi, Basia otacza go troskliwą opieką co daje początek uczuciu Azji do żony Wołodyjowskiego.

Za sprawą Wołodyjowskiego, znowu zapanował spokój w całej okolicy, zaś jego żona organizuje przyjęcia oraz rozmaite zabawy przy towarzyszeniu muzyki

W trakcie jednej z biesiad, pan Nienaszyc mówi o wyprawie do Krymu na poszukiwania porwanej przez Tatarów jego siostry oraz porwaniu przez niego kilkuletniego chłopca - Azji Tuhajbejowicza. Chłopiec został mu odebrany na ziemiach Rzeczypospolitej (zrobili to zbójcy, którzy towarzyszyli Nienaszycowi w wyprawie na tereny Tatarów).

Późniejsze dzieje chłopca były nieznane.

Oficerowie zatrzymują wysłannika Tatarów z listami kierowanymi do Mellechowicza. Wychodzi na jaw, iż Tatar prowadzi tajne rozmowy z dowódcami armii, którzy uciekli na stronę Turków, w kwestii ich powrotu do ponownej służby. Zgodę na to wyraził hetman (to postać tajemnicza, unika Nowowiejskiego, bardzo porusza go opowieść o porwanym dziecku Tuhajbeja),

Żona Wołodyjowskiego uczestniczy w rozbiciu bandy Azji,

Odwiedzający syna Nowowiejski, orientuje się, iż Azja to parobek przygarnięty, gdy był małym chłopcem (uciekł, gdy szlachcic dowiedział się o tym, iż romansuje on z jego ukochaną córką, imieniem Ewa). Tatar przyznaje się, iż właśnie on jest zaginionym w przeszłości synem Tuhajbeja, planuje zostać tatarskim hetmanem w Ukrainie (Bogusz udaje się do hetmana Sobieskiego, aby opowiedzieć mu o jego zamiarach)

Basia ma zamiar wyswatać Azję oraz Ewę

W Adamie Nowowiejskim rodzi się uczucie do przebywającej razem ze swą matką, pięknej Zosi Boskiej,

Plany Azji zostają odrzucone przez hetmana. Rozczarowany Tatar decyduje się przyłączyć do sułtana. Omamia Basię swą zgodą na małżeństwo z Ewą, a podczas podróży do Raszowa, uprowadza ją.

Basi udaje się uciec, zaś okaleczony Azja zabija starego Nowowiejskiego, pastwi się nad panną Ewą oraz Zosią Boską,

Żona Wołodyjowskiego bardzo długo dochodzi do siebie, zaś do Chrieptowa przyjeżdżają państwo Kietlingowie. Małżonek Krzysi objął dowodzenie nad potężną artylerią Kamieńca (Jan Sobieski przygotowuje całą twierdzę do odparcia ataku),

Młody Nowowiejski chce wykonać misję, polegającą na zdobyciu wiadomości o posunięciach oddziałów tureckich. Łapie Azję, na którym przy pomocy bezwzględnego Luśni, dokonuje zemsty za wszystkie doznane cierpienia. Skazuje Tuhajbejowicza na okropną śmierć, przez wbicie na pal.

Michał Wołodyjowski, z rozkazu hetmana, wspiera obronna oddziały Kamieńca.

- Historia oblężenia oraz obrony Kamieńca. Bardzo obszernie zostało ukazane to toczących się wydarzeń, a także relacje panujące w kamienieckiej twierdzy, gdzie bohaterowie przechodzą z nakazu Sobieskiego. Dzieje bohaterów pojawiających się w pierwszej części powieści, ponownie się łączą, zaś wspólny zgon Ketlinga oraz Wołodyjowskiego jest jakby klamrą, która spina poszczególne wątki.

Niezgoda pomiędzy Wołodyjowskim a generałem podolskim, nazwiskiem Potocki (Wołodyjowski nie akceptuje narzucanej przez Potockiego zasady zbiorowego przywództwa, po stronie "małego rycerza" jest biskup Lanckoroński),

Najważniejszy punkt wątku, stanowi scena, która przedstawia złożenie przysięgi ze strony Wołodyjowskiego oraz Ketlinga w kościele (przysięgają oni bronić twierdzy, aż do ostatniej kropli swojej krwi),

Pobratymiec imieniem Haberskuł (jest to wiekowy perkułap chocimski), przy pomocy sekretarza, doradza Wołodyjowskiemu, aby opuścił Kamieniec, daje do zrozumienia, iż miasto z pewnością będzie zdobyte,

bitwy o Żwaniec oraz opanowanie miasta przez oddziały tureckie,

duża liczba żołnierzy, z którymi pod Kamieniec przybywa wezyr, zmuszają starszyznę do kapitulacji

Wołodyjowski podejmuje decyzję, że będzie się bronił w zamku, zaś w noc, która poprzedza ostatnią jego bitwę, żegna swą żonę oraz Zagłobę,

Miasto kapituluje. Wołodyjowski oraz Ketling, zgodnie ze złożoną przysięgą, wysadzają się wspólnie w powietrze, w zamku,

Bardzo uroczysty pochówek obu bohaterów, zjawia się na nim hetman Sobieski, ma miejsce w Stanisławowie.

Utwór zakończony jest epilogiem. Narrator kreśli rys wydarzeń, które miały miejsce rok po klęsce Kamieńca (m.in. zwycięstwo Jana Sobieskiego w bitwie pod Chocimiem).

Historia romansowa, a wydarzenia historyczne utworu:

Wątek romansowy to fundament utworu, dlatego jest on znacznie bardziej rozbudowany, niż w innych częściach trylogii. Jego tło stanowią dzieje historyczne:

Czas bezkrólewia, który nastąpił po niespodziewanej abdykacji panującego Jana Kazimierza. Zorganizowanie elekcji, po której władzę obejmuje (w 1669 roku) Michał Korybut Wiśniowiecki;

Najazd Tatarów oraz Turków (w 1672 roku), klęska Kamieńca,

Przedstawienie zwycięstwa w bitwie pod Chocimiem oraz wzmianka na temat zwycięstwa odniesionego pod Wiedniem (w 1683 roku), nieco osłabiają wrażenie całej klęski miasta Kamieniec.

Bohaterowie:

"mały rycerz" - Michał Wołodyjowski, którego historycznym pierwowzorem jest Jerzy Wołodyjowski, wywodzący się z drobnej szlachty na Podolu, wspaniały rycerz kresowy, jest mężem Krystyny Jeziokowskiej - kobiety czterdziestoletniej, wdowy, która pochował trzech małżonków. Był na służbie w stanicy, będącej w Chrieptowie, poległ broniąc Kamieńca Podolskiego, kiedy z niewyjaśnionych przyczyn miała miejsce eksplozja zebranej w podziemiach starego zamku, amunicji. Inne szczegóły z życia "małego rycerza" to fikcja literacka autora.

Prawy Polak, gorliwy patriota, mężny rycerz, niezwykle odważny. Nazywany "pierwszym rycerzem Rzeczypospolitej". Był mistrzem w toczonych pojedynkach oraz na polach bitewnych, zwłaszcza w prowadzeniu tzw. walk podjazdowych, był niezrównanym szermierzem oraz dowódcą . jest to postać czasem zabawna (może o tym świadczyć wygląd zewnętrzny tego bohatera)

Jest typowym przedstawicielem szlachty XVII stulecia, przywykły do trudów bitewnych.

Nie ma zbytniej wiedzy w kwestiach publicznych, lecz w zamian potrafi posłusznie i dobrze wykonywać wszelkie rozkazy. Odbywając służbę pod dowództwem Jeremiego Wiśniowieckiego, Wołodyjowski staje się wiernym sojusznikiem jego politycznych działań;

"gospodarka, wojna i miłość" to trzy porządki "jego żywota";

Wołodyjowski jest rozkochany w wojnie, posiada olbrzymie doświadczenie, jego cenne rady wojskowe są wykorzystywane przez starszych stopniem rycerzy;

Walcząc w obronie Kamieńca, woli razem z kompanem ponieść śmierć, byleby tylko nie oddać twierdzy wrogowi. Postępuje tak, wypełniając złożoną wcześniej przysięgę. Swoje osobiste szczęście kładzie na ołtarzu umiłowanej ojczyzny;

Niezwykle uroczysty pochówek zostaje uświetniony przybyciem do kościoła wielkiego hetmana Jana Sobieskiego, który został przywitany przez duchownego zawołaniem "Salvator" (jest to scena, która zapowiada odniesienie zwycięstwa w bitwie pod Chocimiem);

Autor dzieła nazywa Wołodyjowskiego "Hektorem Kamienieckim", w czym odwołuje się do mitycznej wojny trojańskiej (gdzie Hektor był najdzielniejszym obrońcą miasta Troja) i podnosi w ten sposób rangę Michała do rangi symbolu, czyni z niego przedstawiciela każdej z epok oraz gwarantując mu ponadczasowe trwanie w pamięci innych.

Basia "hajduczek" jest wymarzoną kandydatką, aby poślubić Wołodyjowskiego. Jest wychowana pośród stepów, we wschodnich kresach dawnej Polski, jest obdarzona żołnierską naturą, jest bardzo odważną kobietą (zabija Tatara, jest uczestniczką prawdziwej bitwy)

Odznacza się szlachetnością, żywym temperamentem, jest optymistycznie nastawiona do życia, nieco trzpiotka, umie sobie poradzić w każdej sytuacji

Jest wierna swemu mężowi, pomimo niebezpieczeństw, jakie jej grożą, nie opuszcza go.

Ketling - jest Szkotem osiadłym na ziemiach Rzeczypospolitej

Jest rycerzem, żołnierzem, bardzo namiętny i czuły kochanek. Wiernie służy swej nowej ojczyźnie, jest w stanie za nią oddać życie (co też i robi)

Krzysia - przeciwnie do Barbary jest natury dość biernej.

Jest to kobieta delikatna, szlachetna, ułożona. Cierpi wewnętrznie z powodu uczucia, którym darzy Ketlinga oraz powinnością wobec Wołodyjowskiego, któremu przysięgła oddać rękę, zastanawia się nad wstąpieniem do zakonu. Gdyby nie zaingerowała w jej życie Basia, Krzysia nigdy nie miałaby możliwości zaznania szczęścia u boku małżonka.

Azja, potomek Tuhajbeja. Mężczyzna wychowany między litewskimi Tatarami, obrał nazwisko Mellechowicza. Odbywa służbę pod chorągwią Lipków, zyskuje stopień oficera, osiada na terenach Ukrainy, pragnie zostać wielkim hetmanem Tatarów. To człowiek mściwy, okrutny, bardzo gwałtowny. Zadurzywszy się w Basi, zapomina o wartościach etycznych oraz moralnych, jest w stanie nawet siłą zmusić ją, aby odwzajemniła jego uczucie. Ginie wbity na pal.

Onufry Zagłoba jest typowym Sarmatą, przedstawiony jest w "Panu Wołodyjowskim" jako starszy człowiek (liczy sobie ok. dziewięćdziesięciu lat). Jest to bohater budzący sympatię, mimo, iż posiada wiele cech ujemnych. Zagłoba jest obdarzony wielkim poczuciem humoru, potrafi świetnie łgać, jest samochwałą oraz spryciarzem (jego posunięcia nierzadko ocalają z kłopotów innych bohaterów utworu, a żarty wprowadzają do utworu elementy komiczne). Ma tchórzliwą naturę, ale potrafi zachować się jak prawdziwy bohater.