Powieść "Pan Wołodyjowski" - trzecia część słynnej "Trylogii" wydana została w 1888 roku. Jest to kontynuacja przygód kwiatu polskiego rycerstwa- imć Zagłoby, Pana Wołodyjowskiego i ich przyjaciół, którzy po powstaniu na Ukrainie (opisywanym w "Ogniem i mieczem") i udziale w obronnej walce podczas Szwedzkiego Potopu ("Potop") w trzeciej powieści biorą udział w działaniach wojennych na kresach wschodnich podczas polsko-tureckiego konfliktu zbrojnego. Ówczesnym królem polski jest Michał Wiśniowiecki.

W dwóch pierwszych częściach Michał Wołodyjowski był postacią drugoplanową, towarzyszącą losom miłości Skrzetuskiego i Heleny (w "Ogniem i mieczem") Kmicica i Oleńki (w "Potopie"). W trzeciej części Wołodyjowski - tytułowy bohater staje się główną postacią opisywanych wydarzeń. Mały rycerz nadal ma problemy z odnalezieniem panny, która go pokocha. W ekspozycji powieści dowiadujemy się, że uniemożliwiły mu to liczne podróże, raz to do Wiednia, po błogosławieństwo, które musiał uzyskać od przebywającej w tym mieście księżnej Wiśniowieckiej- prawnej opiekunki jego wybranki, raz to walcząc na Ukrainie, raz to udając się z poselstwem na daleki Krym.

Akcja powieści rozpoczyna się jesienią roku pańskiego 1668 w Wodoktach- majątku państwa Kmiciców. Tam- z ust posłańca dowiadujemy się, że ukochana "małego rycerza"- Anusia Borzobohata Krasieńska zmarła nagłą i niespodziewaną śmiercią. Kmicic postanawia ruszyć z przyjacielską odsieczą i dobrym słowem do zrozpaczonego Wołodyjowskiego. Udaje się najpierw do Burzca, gdzie spotyka się z resztą kompanii- Zagłobą i Skrzetuskim. Wszyscy razem wyruszają do Michała. Jednak zbliżający się sejm konwokacyjny (a więc ustalający zasady wyboru nowego króla w czasie bezkrólewia) wyznaczony na listopad sprawia, że podróż zostaje opóźniona: autorytet i ulubieniec szlachty- Onufry Zagłoba raz po raz wplątuje się w kolejne polityczne dyskusje. Podczas jednej z nich dzielny rycerz dowiaduje się, że o koronę polski starał się będzie także Bogusław Radziwiłł. Zagłoba, oczywiście, postanawia przeciwdziałać zagarnięciu tronu przez zdrajcę. Pomocną dłoń w realizacji swoich zamierzeń otrzymuje od Hasslinga-Ketlinga. Faktycznie, w czasie obrad sejmu Ketling wspiera Zagłobę w działaniach zmierzających do kompromitacji Bogusława jako posła i jako przyszłego kandydata do korony, obaj rycerze zarzucają księciu zdradę. Dochodzi do słownej scysji między Zagłobą i Radziwiłłem, której z zainteresowaniem i niejakim rozbawieniem wywołanym dowcipem i kunsztem oratorskim Onufrego- hetman Jan Sobieski. W czasie obrad Zagłoba dowiaduje się także od pana Warszyckiego- krakowskiego kasztelana o losach Wołodyjowskiego. Dzielny "mały rycerz" przebywa obecnie pogrążony w rozpaczy w klasztorze przygotowując się do złożenia ślubów. Zagłoba udaje się do klasztoru i podstępem wyciąga "brata Jerzego" zza zamkniętych murów. Wmawia w niego, że Ketling jest śmiertelnie chory i wzywa przyjaciela aby się z nim jeszcze raz zobaczyć przed śmiercią. Kiedy tylko Wołodyjowski wchodzi do powozu, Zagłoba czym prędzej każe woźnicy ruszać i jechać prosto do dworku Ketlinga. Tam Wołodyjowski spotyka swoich przyjaciół, dowiaduje się o podstępie Zagłoby, lecz ostatecznie, także za namową i prośbą hetmana Sobieskiego rezygnuje z powrotu do klasztoru. Ojczyzna jest teraz ważniejsza od osobistej rozpaczy.

Akcja powieści rozwija się dalej wokół trzech głównych wątków, które przeplatając się ze sobą tworzą zwartą, kompozycyjną i tematyczną całość.

Pierwszy fabularny krąg "Pana Wołodyjowskiego" to opowieść miłosna, w którą wplątany jest sam Michał, a także Basia, Krzysia oraz Ketling. Sprawa jest dosyć zagmatwana, bo Wołodyjowski kocha Krzysię- Krystynę Drohojewską, ta z wzajemnością kocha Ketlinga, zaś sam Wołodyjowski jest tajemnym obiektem westchnień Basi- Barbary Jeziorkowskiej, której kompletnie nie zauważa. Do szczęśliwego zakończenia tego wątku swoją rękę i spryt przykłada oczywiście Onufry Zagłoba, któremu bardzo leży na sercu przyjaźń i szczęście obu rycerzy. Wątek miłosny rozgrywa się w mokotowskim dworku Ketlinga. Obie panny są podopiecznymi siostry pana Michała Wołodyjowskiego- żony pana Makowieckiego. Dziewczęta różnią się charakterem- Krzysia jest spokojna, piękna i uduchowiona, Basia to żywe srebro, trzpiot, którego wszędzie jest pełno. Ona właśnie zajmuje miejsce w sercu pana Wołodyjowskiego poszukującego swojej miłości. Jednak Zagłoba oczarowany jest ruchliwą i radosną Basią- i ją właśnie w swojej głowie przeznaczył na panią Wołodyjowską. W międzyczasie zapadają decyzje dotyczące zbliżającej się wojny. Sobieski, przez posłańca- Adama Nowowiejskiego- nakazuje Wołodyjowskiemu objąć wakat po panu Ruszycu-ukraińską komendę. Krzysia czule żegna wyjeżdżającego Michała, przysięga mu wierność, do oficjalnych zaręczyn jednak jeszcze nie dochodzi.

Po wyjeździe Wołodyjowskiego w dworku pojawia się powracający z Kurlandii Ketling. Rycerz z miejsca zakochuje się w zwiewnej i natchnionej pannie Krzysi, on również szybko zdobywa jej serce. Krzysia jednak przeżywa straszne rozterki, bo pamięta o przysiędze wierności złożonej niedawno Michałowi Wołodyjowskiemu. Zagłoba jednak popiera miłość Ketlinga i Krzysi (ciągle ma nadzieję, na wyswatanie Michałowi swojej ulubienicy-Basi). Zrozpaczona Krzysia, wbrew własnemu sercu, nie mogąc wyjść za ukochanego Ketlinga, związana przysięgą wierności z Michałem, postanawia wstąpić do klasztoru. To właśnie oznajmia Ketlingowi, gdy ten przychodzi prosić pannę Drohojewską o rękę.

Wołodyjowski po powrocie z Ukrainy także dowiaduje się o zamiarach Krzysi. Zaskoczonego rycerza o całej prawdzie uświadamia odważna Basia, oskarżając go o obojętność i nieczułość wobec siebie i swojej wielkiej do niego miłości. Rozwścieczony zdradą Wołodyjowski wyrusza, aby zabić w pojedynku Ketlinga. Jednak w drodze jego złość mija i po spotkaniu z Krzysią zwalnia ją z danego słowa i umożliwia jej poślubienie wdzięcznego Ketlinga.

Wołodyjowski znów zostaje bez pary, jednak nie na długo- Basia, nie mogąc liczyć na odwagę Michała, sama mu się oświadcza. I zostaje przyjęta.

W tym samym czasie Zagłoba prowadzi rozmowy z podkanclerzym Olszowskim w sprawie kandydata na polski tron. Obaj rycerze postanawiają poprzeć starania Michała Korybuta Wiśniowieckiego.

Drugi, przygodowy wątek fabularny powieści to historia awanturniczo-wojenna, rozgrywająca się już w innej przestrzeni obejmującej Dzikie Pola oraz stanicę w Chreptiowie. Ważną postacią tego wątku jest tajemniczy Azja- Tatar. Dzięki niemu akcja nabiera tempa, obfituje w niezwykłe, sensacyjne wydarzenia. W ukraińskim Kamieńcu osiadają państwo Wołodyjowski. Michał uwielbia swoją żonę tak samo jak ona jego, do szczęścia brakuje im tylko potomka, którego nie mogą się doczekać już od trzech lat.

Jest rok 1671, lato. Akcja przenosi się do wsi Sokołów. U Wołodyjowskiego pojawia się Zagłoba z nowymi rozkazami. Wołodyjowski ma natychmiast przejąć komendę w Chreptowie. Pośpiech zmusza go do wyruszenia na nową placówkę bez żony, po którą jednak obiecuje szybko przysłać powóz. Michał szybko dotrzymuje słowa i już po trzech tygodniach w Sokołowie pojawia się oddział wysłany po Basię. Wojskiem dowodzi młody Tatar- Azja Mellechowicz. Porywczy młodzian podczas podróży do Chreptowa zostaje ranny, opiekę nad nim obejmuje czuła pani Wołodyjowska. Dobroć jej serca wywołuje w Azji niepohamowane, gorące uczucie do Basi.

Basia radośnie spędza czas przy boku męża, urządzając przyjęcia i potańcówki. Podczas jednej z takich biesiad państwa Wołodyjowskich zabawia opowieścią pan Nienaszyc. Opowieść dotyczy organizowanych na Krymie poszukiwań porwanej niegdyś przez Tatarów siostry Nienaszyca i o uprowadzeniu przez tego ostatniego Azji Tuhaj-Bejowicza, trzyletniego wówczas syna przywódcy Tatarów- Tuhaj Beja. Nienaszyc szybko jednak traci z oczu chłopca, już na terenie Królestwa Polskiego i nie zna jego dalszych losów. Najbardziej poruszony opowieścią o chłopcu jest Azja Mellechowicz. Jest to postać niezwykle tajemnicza, wplątana dodatkowo w nieoficjalne pertraktacje ze stroną turecką-z wojskowymi zbiegami, których próbuje przyciągnąć znowu na stronę Polaków. Na potajemne działania dał mu przyzwolenie sam hetman. Wreszcie- dzięki przechwyceniu tatarskich posłów jadących z listami do Azji wychodzi na jaw jego zdrada. Jego oddział zostaje rozbity w proch (bierze w tym udział także Basia Wołodyjowska). W zatrzymanym przez rycerzy Azji okazuje się, że pan Nowowiejski znał go jeszcze jako chłopca- bezdomną sierotę, którą niegdyś przygarnął do swojego domu. Chłopiec- już młodzieniec uciekł z jego domostwa, gdy pan domu dowiedział się o tym, że młody Tatar uwiódł jego córkę. Dopiero teraz Azja, niesiony własną dumą wyznaje prawdę o swoim pochodzeniu. To on jest zaginionym Azją Tuhaj-Bejowiczem. Teraz chce przejąć należną mu władzę nad Tatarami, chce zostać ukraińskim hetmanem. Tego właśnie domaga się od Sobieskiego. O jego planach Wołodyjowski postanawia powiadomić hetmana Sobieskiego, wysyła więc do niego posłańca- pana Bogusza- z listem. Hetman odmawia prawa Azji do przejęcia hetmańskiej buławy na Ukrainie. Plany Basi na wyswatanie Azji z jego dawną miłością- Ewą Nowowiejską spalają na panewce. Urażony odmową Sobieskiego Azja odrzuca uczucie biednej Ewy, zresztą od poznania Basi wcale jej już nie kocha i ucieka, przechodząc na stronę tureckiego sułtana. Wcześniej jednak podstępnie zwodzi Basię, udając chęć poślubienia Ewy i w dogodnym momencie porywa nieszczęsną panią Wołodyjowską. Pod jego władzą znajdują się także Nowowiejski, Ewa oraz Zosia Boska- ukochana młodego Adama Nowowiejskiego. Rezolutnej Basi udaje się ranić Azję i uciec z jego sideł, jednak rozwścieczony Tatar wyładowuje swój gniew na pozostałych więźniach. Morduje Nowowiejskiego, hańbi i zabija Ewę i Zosię. Wycieńczona Basia cudem dociera do domu, ledwo uchodzi z życiem.

Do Wołodyjowskich przyjeżdżają Ketling z żoną (Krzysią). Rycerz ma dowodzić artylerią kamienieckiej twierdzy w czasie obrony przed spodziewanym najazdem Turków. Do obrony Kamieńca ma także, z rozkazu hetmana Sobieskiego- włączyć się także pułkownik Wołodyjowski.

Adam Nowowiejski chce pomścić ojca, siostrę i ukochaną, niewinną Zosię. W czasie zwiadu chwyta oddział Azji i wymierza Tatarowi okrutną karę- śmierć przez nabicie na pal.

Trzeci wątek obraca się wokół obrony oblężonego Kamieńca, gdzie przebywają bohaterowie znani już z pierwszej części- z dworku na Mokotowie- Basi i Wołodyjowskiego, Ketlinga i Krzysi. W kamienieckich murach rozgrywa się dalsza akcja powieści, aż do decyzji o wysadzeniu twierdzy, która nie mogła się dostać w ręce Tatarów.

Wcześniej jednak dochodzi do konfliktu małego rycerza z generałem Potockim, który foruje system zbiorowego dowództwa nad twierdzą. Michał Wołodyjowski nie zgadza się na taki system obrony Kamieńca. Obaj, razem z Ketlingiem przejmują dowództwo, składając w kościele przysięgę, że będą bronić jej murów do ostatniej kropli krwi, i że nie dopuszczą do tego, aby dostała się w ręce wroga. Sytuacja jest jednak bardzo ciężka. Los Kamieńca jest już w zasadzie przesądzony. Turcy zyskują przewagę, zdobywają Żwaniec i podchodzą pod mury Kamieńca. Ich liczebność, siła i okrucieństwo w boju powodują, że włodarze miasta poddają miasto bez walki. Woodyjowski jednak, zgodnie ze złożoną przysięgą nie składa broni, razem z Ketlingiem obwarowują się w starym zamku. Wyprawia jednak z twierdzy żonę i Zagłobę, żegnając się z nimi na wypadek własnej śmierci. Wołodyjowski i Ketling wiedzą, że obrona zamku nie ma szans, ale nie wolno dopuścić do przejęcia prze Tatarów znajdujących się w zamku składów amunicji. Dlatego postanawiają sami wysadzić zamek, poświęcając własne życie. Ich ofiarna śmierć klamrowo łączy wszystkie wątki razem, nadaje całej powieści jedność fabularną.

Bohaterowie obrony Kamieńca zostają pochowani ze wszystkimi honorami w Stanisławowie. Na uroczystość, na której Zagłoba wygłasza wzruszającą, chwytającą za gardło mowę, jest obecny sam hetman Sobieski.

Śmierć Wołodyjowskiego i Ketlinga nie idzie na marne. Aby wskazać na sens i wartość ich poświęcenia narrator wybiega w przyszłość, opowiadając w epilogu o zwycięstwie hetmana Sobieskiego nad Turkami w bitwie od Chocimiem.

Tło historyczne "Trylogii" i "Pana Wołodyjowskiego". We wszystkich częściach "Trylogii" fikcyjne wątki miłosne- Heleny i Skrzetuskiego, Oleńki i Kmicica oraz Wołodyjowskiego i Basi rozgrywają się na tle autentycznych wydarzeń historycznych. Obok postaci zmyślonych pojawiają się także w fabule postaci autentyczne- hetman Sobieski, Wiśniowiecki, Radziwiłł, Jan Kazimierz itd. Owo przeplatanie się fikcji i historii, fabuły i faktów to charakterystyczna cecha powieści historycznej. W "Panu Wołodyjowskim" akcja umiejscowiona jest w czasach bezkrólewia, po abdykacji Jana Kazimierza. Nowym królem zostaje wybrany na mocy ustawy sejmu elekcyjnego Michał Korybut Wiśniowiecki (jest rok 1669). Akcję zamyka najazd sprzymierzonych Tatarów i Turków i upadek twierdzy w Kamieńcu w roku 1672. Epilog wybiega w przyszłość, do zwycięskiej dla Polaków bitwy pod Chocimiem oraz słynnej odsieczy wiedeńskiej w roku 1683. Te zwycięskie wydarzenia, mimo śmierci głównego bohatera nadają całej powieści optymistyczny, pełen nadziei wyraz.

Charakterystyka głównych postaci fikcyjnych:

Akcja rozgrywająca się w trzeciej części "Trylogii" w pewnej mierze nawiązuje do autentycznej postaci Jerzego Wołodyjowskiego. Na jego losach wzorowana była fikcyjna postać stworzona prze Sienkiewicza. Jerzy Wołodyjowski był świetnym rycerzem, pochodził z Podola. Ożenił się z czterdziestoletnią, trzykrotną wdową- Krystyną Jeziorkowską. Podobnie jak powieściowy Michał- Jerzy zginął podczas obrony Kamieńca Podolskiego, podczas niewyjaśnionego wybuchu prochowni. Wszystkie inne fakty z literackiej "biografii" małego rycerza są już fikcjonalną kreacją autora.

Michał Wołodyjowski jest nazywany "pierwszą szablą Rzeczypospolitej. Jest niezrównanym szermierzem, wiernym obrońcą ojczyzny i rozważnym dowódcą. Nie został obdarzony przez autora powierzchownością herosa (tak jak uczynił to z Kmicicem czy Skrzetuskim) jest niskim, drobnym mężczyzną z drgającym w bardziej emocjonujących chwilach wąsikiem. Charakter Michała, jego dobre serce, łagodność, zgodność zyskują mu wiernych przyjaciół. Nie chce mieszać się w sprawy polityczne, trzyma się wyznaczonych wojskowych działań, jest wiernym dowódcą Jeremiego Wiśniowieckiego. Wyznaje trzy życiowe wartości: "gospodarkę, wojnę i miłość".

Jest świetnym i bardzo doświadczonym rycerzem, ma niezwykły talent dowódczy i strategiczny, co zyskuje mu posłuch nawet wśród starszych- rangą i wiekiem rycerzy.

Wartości ojczyzny i jej bezpieczeństwa przedkłada nad własne bezpieczeństwo i osobiste szczęście. Dlatego nie ucieka z Kamieńca, ale, by nie dopuścić do przejęcia cennej twierdzy przez Turków, wysadza się wraz z nią i przyjacielem- Ketlingiem w powietrze.

Jego pogrzebowi towarzyszy pojawienie się wybawcy ojczyzny (ksiądz woła na jego widok "Salvator"- Zbawiciel)- Hetman Sobieski, to otwiera perspektywę przyszłych zwycięstw nad wrogiem, które jednak musiały pochłonąć także tragiczne ofiary, takie, do jakich gotów był Wołodyjowski i Ketling.

Sienkiewicz nadaje Wołodyjowskiemu wymiar symboliczny, czyni z niego ponadczasowy wzorzec obrońcy ojczyzny. Dlatego zestawia go z mitycznym bohaterem- obrońcą Troi- Hektorem ("Hektor Kamieniecki"- tak mówi o Wołodyjowskim).

Wołodyjowski- oprócz tego, że jest wspaniałym rycerzem i dowódcą- jest także poszukującym swojej miłości mężczyzną. Jego nieśmiałość do kobiet powoduje jednak, że długo nie może znaleźć właściwej kobiety. Wreszcie, okazuje się nią Basia, "Hajduczek". Zresztą Wołodyjowski pewnie nie zdobyłby się na poproszenie jej o rękę, gdyby rezolutna panna, od dawna zakochana w małym rycerzu, nie zrobiła tego sama. Basia jest bardzo podobna do Michała. Także wychowana na kresach, rozumie i podziela wojenne upodobania Wołodyjowskiego. Nie straszne są jej bitwy, czasem nawet sama bierze udział w potyczkach. Ratując swoje życie podczas porwania, nie waha się zabić Tatara.

Basia jest bardzo dzielną kobietą, o silnym charakterze, gorącym temperamencie i wielkiej pogodzie ducha. Jest postacią niezwykle aktywną, radosną, pełną energii i chęci działania. Kocha wiernie i bezwarunkowo. Walczy o swoją miłość, będąc już żoną Michała towarzyszy mu w niebezpiecznych misjach, wreszcie- rozumie jego patriotyczną decyzję o samobójczej śmierci w obronie Kamieńca.

Drugą miłosną parę trzeciej części "Trylogii" stanowią Ketling i Krzysia- dawna ukochana Wołodyjowskiego.

Ketling to Szkocki rycerz, który postanowił zamieszkać w Polsce. Przyjaźni się z Wołodyjowskim i Zagłobą. Jest reprezentantem zachodniej kultury romansowej, jest świetnym rycerzem, jednak czasem przebija przez niego natura rzewnego kochanka. Miłość jest najważniejszą wartością w jego życiu, ma ogromny dar wymowy, doceniany przez przychylne mu białogłowy. Zamieszkawszy w Polsce, wiernie służy w jej obronie. Wraz z Wołodyjowskim poświęca swoje życie w Kamieńcu Podolskim.

Krzysia jest charakterologicznym przeciwieństwem Basi. Jest postacią bierną, kruchą, zbyt delikatną i poważną by zdobyć się na odważne działanie, na walkę o własną miłość. Nie chcąc krzywdzić Michała woli iść do klasztoru niż wyjawić przed nim, że kocha innego. Jej szczęście znów ratuje Basia, która wyjawia Michałowi prawdę o uczuciu Krzysi do przystojnego Ketlinga. Dzięki Basi obie kobiety mają szansę poznać- choć na bardzo krótko- smak szczęścia, spełnionej miłości.