Jednym z najważniejszych pisarzy oraz myślicieli doby oświecenia jest Denis Diderot, współautor Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, nam jawi się jako twórca znanej powszechnie powiastki filozoficznej Kubuś fatalista i jego Pan. Zanim przejdę do omówienia treści, pokrótce przytoczę definicję gatunku, jest on bowiem formą, która ukształtowała się właśnie w epoce oświecenia, zatem zasługuje na chwilę uwagi. Otóż powiastka filozoficzna jest to prozaiczny utwór narracyjny, którego główną tezą jest przedstawienie poglądów moralno - filozoficznych autora ukrytych za woalem dogmatów świata przedstawionego oraz perypetii głównych bohaterów wplecionych najczęściej pewien konflikt obyczajowy.
Diderot wykorzystał motyw wędrówki dwóch bohaterów - Pana oraz jego sługi, by przedstawić czytelnikom obraz świata myśli ludzi należących do dwu różnych warstw społecznych. Początkowo wydawać się może, iż kluczową postacią będzie Pan, jednak w miarę rozwoju akcji, czytelnik spogląda nań z coraz większym niedowierzaniem i pewną dozą zniesmaczenia, zaś coraz większą sympatią zaczyna darzyć Kubusia. Jawi się on bowiem jako osoba niezwykle zaradna życiowo, umiejąca cieszyć się z błahostek, a co najważniejsze jako inteligentny obserwator rzeczywistości, który potrafi szybko i skutecznie wprowadzić w życie wyciągnięte wnioski. Owo zestawienie dwóch, diametralnie różnych od siebie postaci wywołuje niejednokrotnie uśmiech, zaś niezwykle starannie zbudowane dialogi powodują, że czytanie książeczki zamierzonej jako rozważania filozoficzne sprawia czytelnikowi dużą satysfakcję, co więcej, stanowi wyzwanie intelektualne, bowiem właściwe zrozumienie poszczególnych wypowiedzi wymaga nie tylko znajomości wcześniejszych zdarzeń, ale także orientacji w nastrojach społeczno - obyczajowych doby oświecenia.
Na uwagą zasługuje jeszcze z pewnością kontrastowe zestawienie poglądów postaci Kubusia i Pana, bowiem są one nośnikami dwóch skrajnie różnych idei filozoficznych, co stanowi oczywiście przyczynek do dyskusji na temat kondycji człowieka w czasie im współczesnym oraz tego wszystkiego, co może przynieść ze sobą przyszłość, jeśli w ogóle cokolwiek zależy od nas samych, bowiem jedną z kluczowych myśli Kubusia jest głębokie przekonanie o absolutnym zdeterminowaniu naszych losów - jak mówi "Wszystko jest przecież zapisane na górze"…
