Powieść, jako główny epicki gatunek literacki, narodziła się w starożytności, jednak jej prawdziwy rozkwit nastąpił w epoce oświecenia w wieku XVIII. Zajęła ona wówczas miejsce bardzo wnikliwie omawianego i uznawanego eposu, a wykształciła się z prężnie rozwijającej się publicystyki. Gatunek ten, kształtujący się w opozycji wobec barokowych tradycji, konstruowany był w odmienny sposób niż romanse rycerskie, w których na pierwszym miejscu stawiane były pełne niezwykłości i fantastyki przygody rycerskiej braci. Niskie rangą eposy rycerskie często były parodiowane, jednym i znamiennym przykładem wykpienia tego gatunku epickiego jest "Don Kichot" Miguela de Cervantesa.
Proza doby oświecenia pozostawiła za sobą średniowieczne i barokowe trendy, a skupiła się na realiach i komplikacjach ówczesnego życia obyczajowego, społecznego, politycznego itd. Dążono do ukazania autentyzmu opisywanych zdarzeń. W odmianach powieści: satyryczno - obyczajowej i filozoficzno - utopijnej ukształtował się nowy typ bohatera literackiego, który buntuje się przeciw dotychczasowym systemom wartości. Duże znaczenie w takiej konstrukcji powieści i postaci w niej występujących miał oczywiście aspekt wychowawczy (dydaktyczny). I dlatego właśnie w utworach tych, m. in. w słynnej pierwszej nowożytnej powieści polskiej Ignacego Krasickiego "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" (1776) kreowane były utopijne i nierealne światy, w których panowała sprawiedliwość i braterstwo. Powieść ta łączyła w sobie trzy główne i modne w Europie wątki: obyczajowy, utopijny i awanturniczy oraz napisana została w formie pamiętnika.
Co ciekawe, mimo spontanicznego rozwoju gatunku, nie używano w oświeceniu określenia "powieść". Termin ten pojawił się dopiero w XIX w., a do tego czasu zastępowano go takimi nazwami jak: "przypadki" czy "historie".
