„Bunt wznieci słowo poety” – motywy buntu w literaturze różnych epok.

Postawa buntu jest stale obecna w naszej kulturze. Od zarania dziejów, człowiek przeciwstawiał się rozmaitym odgórnie ustalonym prawom. Występował przeciwko normom moralnym i obowiązującym w społeczeństwie konwenansom, pragnął odmienności i indywidualizmu. Powszechnie, bunt definiuje się jako określone zachowanie jednostki bądź grupy, wynikające z niemożności dostosowania się do warunków życia danej społeczności; pragnienie zastąpienia powszechnie funkcjonujących zasad swoimi własnymi kontr-zasadami. Z księgi Genezis, będącej swoistym wprowadzeniem do kolejnych rozdziałów Pisma Świętego, dowiadujemy się, że bunt był charakterystyczny już dla pierwszych ludzi. Bardzo szybko upowszechnił się jako temat we wszystkich dziedzinach sztuki. Celem mojej pracy jest zwrócenie uwagi na przejawy buntu, jakie możemy odnaleźć w literaturze z różnych epok. Mottem przyświecającym całości niech staną się słowa Kazimierza Przerwy-Tetmajera:

Jedynym oparciem dla ducha jest bunt.

Bunt, co jak mina pod twierdzą wybucha,

bunt przeciw rzeczom, ludziom i własnej istocie,

przeciw życiu i śmierci!!! Na początku moich rozważań chciałbym określić pochodzenie stwierdzenia Bunt wznieci słowo poety. Otóż zostało ono zawarte w jednym z najbardziej znanych wierszy, niezwykle utalentowanego pisarza współczesnego - Czesława Miłosza, pod tytułem Campo di Fiori. Stanowiło zwieńczenie jednej z ostatnich strof: I wtedy po wielu latach,Na nowym Campo di Fioribunt wznieci słowo poety.Miłosz narzucił poezji charakter wyzwoleńczy, uczynił z niej jedną z naczelnych wartości w życiu człowieka. Zasadniczą rolę nadał również osobie poety. Jawi się on jako człowiek, który swoimi słowy jest w stanie wywołać ogólne poruszenie wśród ludu. Należy podkreślić fakt, że taka konwencja bynajmniej nie jest czymś nowym w literaturze. Wyjątkowość twórcy, przeznaczenie wedle którego ma on stanąć na czele ogółu, bunt utalentowanej jednostki, to wszystko elementy charakterystyczne przede wszystkim dla pisarstwa romantycznego. W epoce romantyzmu ukształtowało się nowe pokolenie pisarzy. Liczne wstrząsy w XIX wiecznej Europie (zwłaszcza powstania oraz Wielka Rewolucja we Francji) stały się przyczyną odejścia od racjonalnej organizacji świata, ukształtowanej w czasach oświecenia. Okazało się, że dotychczasowe zdobycze nauki, techniki oraz kultury nie maja najmniejszego wpływu na przebieg wypadków historycznych. "Młodzi" masowo rezygnowali z dotychczasowych poglądów. Wyznaczyli sobie rolę buntowników i postanowili rozszerzać nowatorskie teorie wśród ludu. W największym stopniu przeciwstawiali się racjonalnemu i empirycznemu postrzeganiu świata. Najbardziej charakterystycznymi założeniami estetyki romantyzmu były: odejście od oświeceniowej wizji człowieka-badacza rzeczywistości i zwrócenie się w stronę uczuciowości i emocjonalności ludzkiej, stąd gloryfikacja: wrażliwości, litości, wiary, działania w zgodzie z "tym, co dyktuje serce", intuicji osobistej, słowem: wszystkich tych sposobów na doświadczenie świata, które były potępiane przez społeczeństwa oświeceniowe; dążenie do przekroczenia granic ludzkiego umysłu, największym pragnieniem romantyków było poznanie tajemnicy Boga i istnienia; przekonanie o roli człowieka jako władcy istnienia; głosili przekonanie, że istota ludzka musi zapanować nad chaosem świata, który jawi się jako nieprzyjazny i bardzo trudny do sklasyfikowania; zbuntowanie się przeciwko wszelkim zakazom obowiązującym w życiu i w sztuce, ograniczającym dostęp do "wiedzy o świecie"; celem sztuki stało się ukazanie świata nie pięknego, lecz prawdziwego; w obrazach rzeczywistości dominowało przeświadczenie o nieustannych zmaganiach się dobra i zła, przedstawiano kontrast miedzy młodością i witalnością a zgnilizną i brzydotą; powszechne stały się próby połączenia racjonalnej wiedzy z poezją i filozofią, które miały umożliwić człowiekowi dotarcie do najgłębszych tajemnic świata nadprzyrodzonego oraz duszy ludzkiej. Determinantem wszystkich działań stał się indywidualizm. "Młodzi" zrezygnowali z traktowania człowieka jako istoty wprzęgniętej w całościowy mechanizm świata, docenili osobiste zdolności jednostki oraz geniusz osób potrafiących tworzyć teksty literackie. Uznali, że są one zobowiązane do objęcia funkcji narodowych przywódców i kreatorów mentalności społecznej. Bohater sztuki romantycznej całkowicie oddawał się swojej misji, gotów był poświęcić własne szczęście a nawet życie dla ogólnego dobra. Zgubnym motywem w psychologii postaci był narcyzm, który zazwyczaj powodował niezrozumienie ze strony otoczenia. Według romantyków, literatura miała stanowić wyraz swobody i wolności autora. Pisarze odeszli od dydaktyzmu i utylitaryzmu sztuki, dotykali bardzo szerokiej problematyki, ich utwory nie podlegały żadnym dotychczas obowiązującym w twórczości prawom. Na plan pierwszy wysunęła się poezja, oparta w szczególności na umiejętnościach kreacyjnych autora. Poeta nie chciał "kopiować" rzeczywistości, jego dzieła odwoływały się mistycznej strony życia, miały wyjaśniać zjawiska nadprzyrodzone, nie zrozumiałe dla przeciętnego człowieka. Twórca jawił się jako "wieszcz", geniusz posiadający dar przepowiadania przyszłości, mający wielki wpływ na życie polityczne i społeczne w państwie. Prozę zdominowały takie gatunki jak: powieść poetycka: w której na tych samych prawach funkcjonują zarówno elementy liryki jak epiki, jest to utwór literacki pisany stylem wierszowanym o bardzo wyraźnie zarysowanej akcji, jego tematem jest zazwyczaj konflikt wybitnej jednostki ze społeczeństwem prowadzący do wyobcowania bohatera; najwięcej miejsca w dziele zajmuje obraz psychologii wewnętrznej postaci, powieść poetycką cechuje swobodna kompozycja, zrezygnowanie z chronologii wydarzeń, liczne inwersje czasowe; poemat dygresyjny: utwory tego typu są zwykle obszerniejsze od powieści poetyckiej, na plan pierwszy wysuwają się w nich przeżycia wewnętrzne pierwszoplanowej postaci; najważniejsza rola należy w tym wypadku do narratora, to właśnie on snuje refleksje dotyczące różnych tematów, często zwraca się bezpośrednio do czytelnika, pragnie z nim dyskutować i bronić w jego oczach własnych argumentów. Reprezentatywnym utworem prozy romantycznej jest Giaur, autorstwa Georgea Byrona. Podejmuje charakterystyczną dla tej epoki problematykę (nieszczęście ludzkie, samotność, tajemniczość otaczającego świata), został ponadto wyposażony w wartka akcję oraz obszerne przedstawienia konstrukcji wewnętrznej głównego bohatera. Powróćmy do kwestii buntu. Taka postawa znalazła swój wydźwięk w utworze Adama Mickiewicza, pod tytułem Oda do Młodości. Została napisana w 1820 roku, jeszcze przed wprowadzeniem cenzury. Jest to jedno z nielicznych dzieł z okresu romantyzmu, zawierających elementy charakterystyczne dla poetyki klasycznej. Pozwolę sobie zacytować najważniejsze fragmenty:

Młodości! dodaj mi skrzydeł

Niech nad martwym wzlecę światem (...)

Młodości! ty nad poziomy

Wylatuj, a okiem słońca

Ludzkości całe ogromy

Przeniknij z końca do końca.

Patrz na dół - kędy wieczna mgła zaciemia

Obszar gnuśności zalany odmętem;

To ziemia! (...)

Razem, młodzi przyjaciele!...

Choć droga stroma i śliska,

Gwałt i słabość bronią wchodu:

Gwałt niech się gwałtem odciska (...)

Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga

łam, czego rozum nie złamie (...)

(...)Hej! ramię do ramienia! spólnymi łańcuchy

Opaszmy ziemskie kolisko!

Zestrzelmy myśli w jedno ognisko

I w jedno ognisko duchy!...

Dalej, bryło, z posad świata!

Nowymi cię pchniemy tory,

Aż opleśniałej zbywszy się kory,

Zielone przypomnisz lata (...).Oda do młodości jest programowym utworem romantycznym, zapowiadającym nadejście "nowej epoki" buntu i młodzieńczego zrywu. Została powszechnie uznana przez badaczy literackich za "manifest pokoleniowy", w największym stopniu wyrażający sprzeciw wobec przeszłych wartości. Twórca postuluje tutaj za nowymi formami postrzegania rzeczywistości, wers: Tam sięgaj, gdzie wzrok nie sięga (...)wyraźnie dotyczy potrzeby postrzegania rzeczywistości poprzez indywidualne odczucia i wykracza poza racjonalizm oświeceniowy. "Młodzi" buntują się wobec martwego świata, obszaru gnuśności, oraz społecznych postaw: bez serc (...) ducha. Oda do młodości wywołała w momencie ukazania się ogromne poruszenie wśród czytelników i rozbudziła wiarę w siłę młodości. Tak podsumował ją Kajetan Koźmian:Gdy wytrysnęła z mózgu mistrza literackiego (...) sprowadziła zupełny zawrót głowy. Młodzież uczuła się wszystkim, w ojczyźnie, patriotyzmie, w literaturze (...). Motyw buntu determinuje fabułę trzeciej części Dziadów, również autorstwa wieszcza Adama. Tłem historycznym dzieła są wypadki, które rozegrały się w 1823 roku w Wilnie: aresztowania i internowania młodzieży studenckiej, należącej do towarzystw filomatów i filaretów. Niektóre sceny bardzo dobrze oddają nastrój tamtych wydarzeń. Dziady mają sens martyrologiczny, dotyczą poświęcenia i cierpienia określonych jednostek dla narodu. Wskutek działalności sił nadprzyrodzonych, w umyśle głównego bohatera utworu - Gustawa, dochodzi do przemiany. Z człowieka nieczułego na losy państwa i krzywdę jego obywateli, zmienia się w wielkiego patriotę, głoszącego idee braterstwa i wolności. Nie jest już apatycznym Gustawem, lecz pełnym wiary we własne siły Konradem. Pragnie wzniecić bunt przeciwko działalności carskiej Rosji na terenach Polski. Jest przekonany o swojej wyjątkowości, gotowy do wystąpienia przeciwko wszystkiemu i wszystkim, aby doprowadzić do poprawy ogólnych warunków w kraju. Nie powiem, czy uda mu się zrealizować zamierzone cele. O tym dowiecie się podczas lektury książki... Wracam do postaci. Wykładnią idei Konrada jest scena Wielkiej Improwizacji. Bohater czuje się poetą, wieszczem, którego zadaniem jest przewodzenie ludowi i poprowadzenie go do zwycięstwa. Uważa, że dysponuje niezwykle potężną siłą, wypowiadane przez niego słowa zdają się przekraczać granice ludzkiego rozumu i sięgać tajemnic niedostępnych dla zwykłych śmiertelników. Wygłasza monolog, w którym przedstawia siebie jako "twórcę", "konstruktora myśli", równego Bogu: Ja mistrz wyciągam dłonie! Wyciągam aż w niebiosa (...) To nagłym, to wolnym ruchem,Kręcę gwiazdy moim duchem.Niezwykle silne poczucie indywidualizmu i wyjątkowości, powoduje, że Konrad popada w pychę. W pewnym momencie buntuje się przeciw Stwórcy i postanawia wyzwać go na pojedynek: Ja czuję nieśmiertelność, nieśmiertelność tworzę,Cóż Ty większego mogłeś zrobić - Boże?Depce was, wszyscy poeci, Wszyscy mędrcy i proroki,Których wielbił świat szeroki.Widzimy, że bohater gardzi Bogiem oraz innymi poetami. Ogłasza się najpotężniejszą istotą na świecie, żąda od Najwyższego, aby oddał mu władzę nad światem: Daj mi rząd dusz!Chcę czuciem rządzić, które jest we mnie;Rządzić jak Ty wszystkim, zawsze i tajemnie (...)Ja chcę mieć władzę, jaką Ty posiadasz.W swoich zapędach posuwa się nawet do gróźb: Co ja zechcę niech (...) Spełnią, tym się uszczęśliwią,A jeżeli się sprzeciwią, Niechaj cierpią i przepadną. Spotykając się z milczeniem ze strony Boga, Konrad popada w coraz większy szał. Zwieńczeniem jego przemowy staje się zapowiedź otwartego buntu i heroicznej walki o społeczne dobro: Odezwij się - bo strzelę przeciw Twej naturze;Jeśli jej w gruzy nie zburzę, To wstrząsnę całym Państw Twoich obszarem (...). Według mnie trudno byłoby znaleźć lepszy przykład "buntu postaci literackiej" zarówno w literaturze polskiej, jak i światowej. W dalszej części pracy postaram się zwrócić uwagę na dzieła wyrażające podobne treści. Bunt jest obecny na szeroką skalę w twórczości Bolesława Leśmiana. Choć działalność artystyczna poety przypada na okres dwudziestolecia międzywojennego, znajdziemy w niej liczne odwołania do estetyki baroku, romantyzmu i Młodej Polski. Wpływy romantyczne to przede wszystkim wszystko to, co mistyczne, spirytualne i paranormalne; co głęboko powiązane z Naturą i Bogiem. To także ukazywanie sprzeciwu bohatera literackiego wobec trudnej rzeczywistości, w której przyszło mu żyć. Poezja Leśmiana jest niezwykle symboliczna i aluzyjna. Wykorzystuje elementy pochodzące z folkloru ludowego. Podejmuje problemy dotyczące natury świata i człowieka oraz wzajemnych relacji miedzy nimi. Najistotniejszą kwestią jest kontakt między ludźmi a Bogiem. W jego utworach możemy wyróżnić dwie ścieżki: antropologiczną i egzystencjalną. Pierwsza jest silnie związana z mitami religijnymi, druga przeciwstawia życie ziemskie metafizyce. Stwórca jawi się jako opozycyjny wobec człowieka, wzajemne stosunki obu istot są pełne tragizmu, niepewności i trwogi. Wyraźnie zarysowuje się sprzeciw Leśmiana wobec krępowania przez Boga ludzkiej natury. Niektóre teksty poety stanowią niebywałą apoteozę swobody, miłości, wolności i erotyki. Bolesław Leśmian był niedoceniany w swojej epoce. Z czasem odsunął się od społeczeństwa, a nawet odnosił się do niego z agresją. Jego frustracja znalazła największy wyraz w niechęci do codziennych, szarych spraw. Postanowił uciec w świat poezji. Stworzył bardzo dramatyczny cykl pod tytułem Oddaleńcy, w którym występuje ciągle ten sam podmiot zbiorowy, stanowiący "głos jednostek rozgoryczonych" nie będących w stanie przystosować się do jałowego mieszczańskiego życia przez swoja indywidualność, inność i wrażliwość. W wierszu pod tytułem Dusiołek, Leśmian buntuje się wobec panującego na świecie zła, które z niewiadomych przyczyn zostało stworzone przez Boga. Zarzuca również stwórcy brak rozsądku podczas kreowania niektórych rzeczy. Głównym bohaterem utworu jest gawędziarz wiejski - Bajdała. To człowiek pozbawiony swojego miejsca w świecie, dni upływają mu na bezustannej wędrówce, w której towarzyszą mu wół oraz wychudzona szkapa. Któregoś razu, zmęczony upałem mężczyzna, postanawia zdrzemnąć się pod drzewem. Kiedy śpi, nieoczekiwanie pojawia się złośliwy demon - Dusiołek: Jak półbabek z łoża (...)Pysk miał z żabia ślimaczy a zad tyli, co kwoka (...).Psotny duch zaczyna ugniatać klatkę piersiową Bajdały, w celu podduszenia go: Siadł Bajdale na piersi (...) Póty dusił i dusił, aż coś warkło w chłopie.Po przebudzeniu się, bohater wykrzykuje do Boga na temat swojego losu: Nie dość ci, żeś potworzył mnie, szkapę i wołka, Jeszcześ musiał takiego zmajstrować Dusiołka?!?Leśmianowski bohater występuje przeciwko trudom życia, na jakie skazuje go stwórca. Poeta koncentruje się na przedstawieniu sytuacji człowieka, który nie jest w stanie ogarnąć tajemnicy bytu i nie ma dość siły aby poradzić sobie z nieustannie trapiącymi go problemami. "Tygiel egzystencjalny" powoduje, że ludzie nie mogą ani przez chwilę czuć się bezpiecznie, ich istnienie jawi się jako przypadkowe i względne. W bardzo podobnym tonie został również utrzymany wiersz Trupięgi. Tytuł stanowi określenie na buty wyrabiane z łyka, w których zmuszeni byli chodzić najbiedniejsi z chłopów. Podmiot mówiący obserwuje ludzką krzywdę i zdecydowanie nie godzi się z takim stanem rzeczy. Dochodzi do wniosku, że winę za wszystko ponosi Bóg. Obiecuje sobie, że gdy stanie przed jego obliczem jawnie wyrazi swój sprzeciw:

W trupięgach pobiegnę do Boga!

I będę się chełpliwie przechadzał w zaświecie,

Właśnie tam i z powrotem po obłoków grzbiecie,

I raz jeszcze - i nieraz - do trzeciego razu,

Nie szczędząc oczom Boga moich stóp pokazu!

A jeśli Bóg, cudaczną urażony pychą,

Wzgardzi mną, jak nicością, obutą zbyt licho,

Ja - gniewny, nim się duch mój z prochem utożsami,

Będę tupał na Niego tymi trupięgami!

Motyw buntu odnajdziemy także w tekstach Władysława Broniewskiego, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli polskiej poezji rewolucyjnej. Jego twórczość była bardzo silnie związana z osobistą biografią oraz doświadczeniami narodu polskiego i działalnością ruchu robotniczego. Miała charakter patriotyczny. W wierszach Broniewskiego wyczuwalny jest wpływ polskiego romantyzmu połączony z nowatorstwem; egzaltacja, wzniosłość i styl mowy potocznej miesza się z terminologią żołnierską.

Teksty poety w dużej mierze ukazują postawę sprzeciwu wobec działalności okupantów na ziemiach polskich. Głoszą potrzebę walki o odzyskanie niepodległości i utraconych wartości za świadomości narodowej. Począwszy od Poezji, autor określa również rolę utworów literackich w kształtowaniu się tożsamości Polaka-patrioty: Nam te słowa ciche nie starczą (...) Ty masz werbel nam zagrać do marszu, bądź jak sztandar rozwiany wśród walki.

W wierszu pod tytułem Na śmierć rewolucjonisty Broniewski nawołuje do jawnego wystąpienia przeciwko zaborcy. Całość stanowi gloryfikację heroicznych postaw poświęcenia i śmierci za ojczyznę: Trzeba umieć umierać pięknie, patrzeć w lufy wzniesione śmiało.

Na koniec chciałbym zwrócić uwagę na grupę poetycką, której zarówno światopogląd jak i twórczość opierały się na szeroko rozumianym pojęciu "buntu". Rzecz jasna, chodzi mi o Futurystów.

Futuryzm (w języku łacińskim: futurus oznacza przyszły) narodził się we Włoszech w początkach XX wieku. Głównym założeniem tego kierunku było: zwrócenie się w stronę przyszłości, rezygnacja z tradycji i dotychczasowych osiągnięć kulturowych. Wyodrębnił się wskutek ogromnej rewolucji technicznej i przemysłowej, która miała miejsce pod koniec XIX wieku. Futuryści stanowili najbardziej kontrowersyjną grupę artystyczną, jaka kiedykolwiek zaistniała na świecie. Byli bezkompromisowi w głoszeniu rewolucyjnych teorii, przeciwstawiali się wszelkim normom obyczajowym i literackim. Relikty przeszłości uznawali za "balast" hamujący rozwój intelektualny człowieka.

Młodzi twórcy postanowili za wszelką cenę przezwyciężyć marazm w sztuce i stworzyć nowe wartości. Na plan pierwszy wysunął się właśnie "kult buntu". Główną cechą futuryzmu była gwałtowność, nie stronił również od przemocy. Nacisk położono na aktywizm i rozpęd w działaniu, poszczególni twórcy chwalili przygodę, odwagę i swobodę w działaniu. Opisywali przede wszystkim miasto i nowinki techniczne. Nastrój futurystyczny bardzo dobrze oddaje stwierdzenie Marinettiego:

Ryczący samochód jest piękniejszy od Nike z Samotraki.

Kiedy futuryzm dotarł do Polski, znajdowała się ona w bardzo trudnej sytuacji społecznej. Była krajem zaniedbanym, głównie rolniczym i słabo rozwiniętym pod względem cywilizacyjnym. Stąd, głównymi postulatami futurystów w naszym kraju stały się: potrzeba postępu, pęd ku rozwojowi technicznemu, odrzucenie narodowej martyrologii. Pionierem w sztuce był Jerzy Jankowski, używający również innych form imienia i nazwiska, np.: Yeży Yankowski. Znany przede wszystkim dzięki tomikowi poezji: Tram wpopszek ulicy (pochodzi z 1920 roku, pisownia tytułu jest oryginalna).

Najbardziej znani futuryści polscy to:

• Julian Przyboś;
• Bruno Jasieński;
• Anatol Stern;
• Aleksander Wat;
• Stanisław Młodożeniec;
• Tytus Czyżewski - znany z ekscentrycznego powiedzenia: Kochać należy maszyny elektryczne, nie kobiety.

Jednym z najsłynniejszych polskich tekstów futurystycznych jest But w butonierce, autorstwa Brunona Jasieńskiego. Oto jego fragment:

Zmarnowałem podeszwy w całodziennych spieszeniach,

Teraz jestem słoneczny, siebiepewny i rad.

Idę młody, genialny, trzymam ręce w kieszeniach,

Stawiam kroki milowe, zamaszyste, jak świat (...).

W parkocieniu krokietni - jakiś meeting panieński.

Dyskutują o sztuce, objawiając swój traf.

One jeszcze nie wiedzą, że gdy nastał Jasieński,

Bezpowrotnie umarli i Tetmajer i Staff.

One jeszcze nie wiedzą, one jeszcze nie wierzą.

Poezyjność, futuryzm - niewiadoma i X.

Chodźmy biegać, panienki, niech się główki oświeżą -

Będzie lepiej smakować poobiedni jour-fixe (...).

Tak mi dobrze, tak mojo, aż rechoce się serce.

Same nogi mnie niosą gdzieś - i po co mi, gdzie?

Idę młody, genialny, niosę BUT W BUTONIERCE,

Tym co za mną nie zdążą echopowiem: - Adieu!

Niewątpliwie jest to tekst intrygujący i przełamujący wszelkie konwencje artystyczne. Jego forma jest niezwykle lekka i efektowna, da się zauważyć liczne wyrazy z języka potocznego, ponadto autor zastosował również wyszukane neologizmy jak: siebiepewny, poezyjność czy echopowiem. Całość prezentuje się w sposób nowatorski i wywołuje niesamowite wrażenie.