1. Wyjątki z historii.

Najstarsze miasta

Być może najistotniejszym zdarzeniem w dziejach ludzkości było opanowanie przez naszych przodków umiejętności używania narzędzi i co za tym idzie rozwój rzemiosła oraz handlu. Dalszą konsekwencją tego "wynalazku" było rozwój większych osad ludzkich, które grupowały rzemieślników, kupców oraz innych wytwórców takich czy innych rzeczy, bądź też usług. Oczywiście, aby taka masa ludzi mogła jako tako żyć w zgodzie konieczne było wytworzenie jakiś wyższych form władzy niż plemienne, gdy to już się stało, możemy mówić o mieście. Pierwsze polis posiadały niezwykle gęste zaludnienie oraz zabudowę, a także mury (palisadę, ostrokół) obronne.

Mezopotamia

Pomiędzy rzekami Eufrat i Tygrys znajdują się najstarsze ślady cywilizacji miejskiej. Miasta budowane przez Sumerów lokowane były zwykle w miejscach, które już same w sobie stwarzały możliwości obrony przed najazdami, a także umożliwiały łatwy dostęp do wody. Takie osiedle było otaczane wysokimi murami, a także różnego rodzaju rowami. Ich mieszkańcy porzucali rolnictwo na rzecz wytwórstwa oraz handlu. Tego typu aglomeracje (mogło w nich mieszkać około czterdziestu, pięćdziesięciu tysięcy ludzi) stanowiły fundament państwowości w kraikach rozsianych pomiędzy Eufratem i Tygrysem. Nazwy niektórych z nich: Eridu, Ur, Larsa, Lagasz.

Egipt

Najbardziej sprzyjającym miejscem dla rozwoju cywilizacji miejskiej w Egipcie była, oczywiście, dolina Nilu, gdyż tylko tu było możliwe wyżywianie dużej ilości ludzi. Problemem jest tu to, iż teren ten nie jest jeszcze dostatecznie dobrze spenetrowany prze archeologów. Najdawniejszym miastem, jaki odnajdujemy na terenach starego Egiptu, jest mieścina, która służyła robotnikom budującym piramidę faraona Senusereta II ( ok. 1900 r. p.n.e.). Posiadała ona stosunkowo dużą ilość mieszkańców, którzy tłoczyli się na stosunkowo niewielkim obszarze. Teren miasta był podzielony na dwie części: dla ubogich oraz dla kancelistów, kapłanów, handlowców.

Hellada

Początek cywilizacji miejskiej w starożytnej Grecji należy datować na VIII - VII wiek p.n.e. Stanowiły one centra małych terytoriów. Obywatele danego miasta chociaż nie mieli ziemi byli wolni, co w Azji raczej się zdarzało. Za zaczątki polis należy uznać twierdze-akropole, wokół których wyrastały niewielkie skupiska ludzkie, w których zajmowano się rzemiosłem i handlem. Aglomeracje owe były gęsto zabudowywane, a także silnie obwarowywane.

Chiny

Pierwsza znana zabudowa miejska pochodzi z drugiej połowy drugiego tysiąclecia przed naszą erą. Na ten czas należy datować powstanie pierwszych miast chińskich. Podobną aglomeracją była - odnaleziono ją podczas prowadzonych w Anyang prac badawczych - stolica kraju Szang-In. Stanowiła ona centrum wymiany handlowej oraz wytwórstwa. Jeśli chodzie o jej zabudowę, to nie różniła się ona specjalnie od miast położonych pomiędzy Eufratem i Tygrysem.

Labirynt,

1) u zarania naszej kultury był to budynek, w którym w niezwykle skomplikowany rozmieszczono różnego rodzaju pomieszczenia (np. pokoje, korytarze, itp.). Mamy przekazy, które mówią nam o czterech tego typu budowlach w świecie starożytnym (Pliniusza Starszy):

- egipski pochodzący z drugiego tysiąclecia p.n.e., który jest położony na obszarze oazy Fajum w Hawara (grobowiec Amenemhata III), donosi nam o tym Herodot i Strabon,

- kreteński, który według przekazów mitycznych wybudował Dedal, na rozkaz króla Minosa; miał w nim zamieszkiwać Minotaur (utożsamiany ze złożona strukturą układu wnętrz w pałacu w Knossos),

- labirynt na wyspie Samos, wybudowany w VI w. p.n.e. na polecenie tyrana Polikratesa,

- italski, dolmen władcy etruskiego Larsa Porsenny (niedaleko miasteczka Clusium, obecnie Chiusi).

2. Motyw miasta i labiryntu pierwszych swych realizacji literackich doczekał się w starożytności, jednakże od czasów średniowiecza nie gościł zbyt często na kartach literatury. Powrócił do niej triumfalnie w połowie dziewiętnastego wieku.

a) labirynt jako grobowiec w Starożytnym Egipcie - to tu powstawały wielkie piramidy, w których znajdowały się pomieszczenia dla zabalsamowanego ciała faraonów, bądź też wyższych urzędników państwowych; aby do nich dojść, należało przejść przez skomplikowany układ korytarzy, w których na nieostrożnych czyhały pułpki np. Piramidy Mykerionsa, Chefrena i Cheopsa w Gizie

b) labirynt - opowieść o Minotaurze- cywilizacja grecka; miał go zaprojektować Dedal, z rozkazu króla Minosa, a miał w nim zamieszkać potwór Minotaur.

c) miasto jako obraz występek, nieprawości i zniszczenia w Biblii

Babel- starotestamentowe miasto, które miało być wyrazem wielkiej ludzkiej koncepcji ("zbudujmy sobie miasto i wieżę, której szczyt sięgałby aż do nieba, i uczyńmy sobie imię, abyśmy nie rozpanoszyli się po całej ziemi"), zniszczenie go to ostrzeżenie skierowane przez Boga do ludzi, aby nie sięgali ku rzeczom nieprzeznaczonych dla nich.

Sodoma i Gomora - miasta, w których nierząd i deprawacja osiągnęły szczytu

Jerycho- miasta, którego obmurowania zostały zniszczone przez głos trąb - symbol słabości cywilizacji miejskiej

d) miasto we wiekach średnich

Miasta w średniowieczu były zwykle skomplikowanym układem ulic i budynków, w którym to łatwo było zabłądzić - istny labirynt, a działo się to tak dlatego, że pozwalano na jego chaotyczny rozrost bez jakiekolwiek choćby trochę sprecyzowanego planu urbanistycznego. Jednocześnie owe aglomeracje tętniły życiem. Przelewał się przez nie tłum - handlarzy, rzemieślników, żebraków, złodziei… Ponieważ zaś elementarne kwestie sanitarne (kanalizacja) były w nich w powijakach, to co rusz wybuchały w nich jakieś epidemie.

e) Miasto i labirynt w Odrodzeniu

Miasta tego okresu to żywe ośrodki życia kulturalnego, a także miejsca handlu i wszelakiego rzemiosła

- "wsi spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła..." poeci jednak wola powracać do sielankowych pejzaży wiejskich (chocby Jan Kochanowski)

- "Boska komedia" Dante Alighieri - świat jest tu prezentowany jako swego rodzaju labirynt, który człowiek musi przejść, aby dotrzeć do Boga.

f) Miasto powstałe na łzach i bólu - romantyzm

W "Dziadach" części III w "Ustępie" we fragmencie "Przedmieścia stolicy" poeta stwierdza, że monumentalne budowle Imperium Romanowów zostały wybudowane przez niewolników, a zatem "krwią Litwy, łzami Ukrainy i złotem Polski." W ułomku "Petersburg" autor przedstawia sposób powstania tego "Paryża północy". Na plecenie cara przy jego wznoszeniu trudziło się tysiące chłopów, z których spora część zginęła przy tym zajęciu.

g) miasta rozdźwięków - labirynt klas społecznych (pozytywizm)

W "Lalce" Bolesława Prusa Warszawa jest miejscem, w którym realizowane są wszystkie potrzeby ludzkie - od tych fizjologicznych aż po te najbardziej wzniosłe. Dzięki temu autor jest w stanie ukazać nam wielkomiejska strukturę społeczną z wszelkimi jej zaletami bolączkami.

W "Ojcu Goriot" Honoriusza Balzaka stolica Francji została ukazana jako "cywilizacyjna dżungla" ("Paryż to prawdziwy ocean- Możecie rzucać weń sondę, nigdy nie poznacie prawdziwej jego głębokości".). Wiele w nim kontrastów, które pomimo swej dysharmoniczności tworzą jedna całość - skupiska ludzi ubogich Dzielnica Łacińska, przedmieście St. Marcel zgodnie współegzystują z bogatymi kwartałami takimi, ja, np.: Fauborg Saint-Germain.

W "Zbrodni i karze" Fiodora Dostojewskiego Petersburg został przedstawiony ze swej jak najgorszej strony. To nie miasto wielkich prospektów, monumentalnych budowli, pięknych pałaców, ale raczej kloaczny dół, w którym pływają najgorsze męty świata. To nim człowiek zostaje upodlony do tego stopnia, że trudno go odróżnić od zwierzęcia. Wszyscy zdają się w nim pełzać i wić w poszukiwaniu pieniędzy, nadziei, miłości… Oczywiście, i tu znajdują się bogate dzielnice, np. Łużyn, ale wydają się one być bardziej niedostępne niż Paryż czy Londyn.

h) miasto, na które spada kara za grzechy (pozytywizm)

Takim miastem jest bez wątpienia Rzym zaprezentowany w powieści Henryka Sienkiewicza zatytułowanej "Quo vadis?". Pod przykrywką wspaniałości i monumentalności kryj się całkowita zgnilizna moralna. Młode kobiety bywają porywane z jego ulic w nocy, aby później służyć jako przedmiot igraszek miłosnych (raczej gwałtów), w czym celuje sam szalony cezar Neron. To podczas biesiad przezeń wydawanych dochodzi do orgii, w których nie liczy się kto z kim, gdzie i jak. To on uwodzi westalkę Rubię, która jako opiekunka ognia Westy powinna zostać niewinną. To wreszcie on każe podpalić Rzym, aby w ten sposób móc zrealizować swe marzenie o napisaniu poematu przyćmiewającego Iliadę oraz monumentalną wizję architektoniczną, w którym Wieczne Miasto stałoby się ósmym cudem świata.

3. Teksty kultury:

Pompeje - są to pozostałości po starożytnej aglomeracji, która została ulokowana w środkowej części Italii. W trakcie trzęsienia ziemi, które w około roku 63 n. e. nawiedziło tą metropolię, uległo ono silnym zniszczeniom, które stosunkowo szybko zostały naprawione. W trakcie następnej erupcji Wezuwiusza, które miało miejsce 24 VIII 79, zostało one całkowicie zniszczone (wulkaniczny tuf przykrył je kilkumetrową warstwą).

Pałac w Knossos - starożytna aglomeracja na Krecie. Pałac pochodzący z okresu późnominojskiego, który z powierzchni ziemi przez zmiotło trzęsienie ziemi oraz pożar - olbrzymia, wielopiętrowy budynek, w którym układ pomieszczeń był niezwykle zawiły i skomplikowany.

Canaletto tworzył w XVIII w. obrazy przedstawiające Wenecję i Warszawę

M.Chagall "Nad miastem"

Filmy Charlesa Chaplina "Światła wielkiego miasta" i "Światła rampy". Miasto jest miejscem, w którym trwa brutalna walka o przetrwanie.

4. Związki frazeologiczne

Miasto dzwonów- Strasburg

Miasto pałaców -Rzym czasów Augusta, Kalkuta

Miasto Proroka-Medyna

Miasto Trzech Króli-Kolonia Miasto umarłych- cmentarz

Wieczne miasto- Rzym

Zakazane miasto- Lhasa w Tybecie, przez bardzo długi okres czasu był niedostępny dla osób postronnych.