Motyw winy i kary jest tematem, który interesuje twórców wielu epok literackich. Tematyka ta jest bardzo obszerna. Najważniejszym problemem wydają się mechanizmy, które prowadzą do popełnienia zbrodni, a w konsekwencji kary za popełnione winy. Nie ma winy bez kary - to stwierdzenie wielokrotnie powiela literatura. Wina może być różnie pojmowana, jednak najczęściej przyjmuje się ją za ciężki grzech - występek, który musi został ukarany.
Już w "Biblii" spotykamy motyw winy i kary. Przykładem mogą być dzieje pierwszych rodziców - Adama i Ewy, którym Bóg zakazał jedzenia owoców z jednego drzewa poznania dobra i zła rosnącego w Raju. Pierwsi rodzice jednak złamali boży zakaz. Ewa została skuszona przez węża do zjedzenia owoców z zakazanego drzewa. Jako pierwsza złamała ten zakaz i następnie podała owoc Adamowi. On również nie dotrzymał przyrzeczenia danego Bogu. Ten zaś wygnał ich z Raju i pozbawił nieśmiertelności i sprawił, że z chwila zjedzenia zakazanego owocu wszelkie dane przez Boga dobrodziejstwa stały się dla nich niedostępne. Od tej chwili pierwsi rodzice musieli zdobywać wszystko bardzo ciężką pracą. Bóg ukarał Adama i Ewę za nieposłuszeństwo wobec niego. Niestety konsekwencje czynu pierwszych rodziców odczuwamy po dziś dzień…
Bardzo silnie reprezentowany jest motyw winy i kary w "Balladach i romansach" Adama Mickiewicza. W tym zbiorze w balladzie "Lilije" czytamy od zbrodni, która dotyczy zamordowania męża przez jego niewierną żoną. Kobietę do zbrodni nakłoniła obawa przed karą cudzołóstwa. Bohaterka Mickiewicza jest dręczona strachem przed odkryciem prawdy o strasznym czynie, jednak nie wykazuje skruchy i nie żałuje tego co zrobiła. Jej jedyną bolączką jest fakt, aby o zbrodni nikt się nie dowiedział. W utworze tym pada słynne stwierdzenie: "Nie masz zbrodni bez kary", które udowadnia, że zbrodniarze nie mogą być bezkarni. Niewierna kobieta zostaje ukarana za swoje czyny - zapada się pod nią ziemia, a w konsekwencji zbrodniarka ginie. Mickiewicz opisuje to zdarzenie w następujący sposób:
" Ziemia ją z wierzchu kryje,
Na niej rosną lilije,
A rosną tak wysoko,
Jak pan leżał głęboko."
Mickiewicz podjął temat winy i kary również w innej balladzie w "Świteziance". W tym utworze poeta przedstawia nam losy dwojga zakochanych młodych ludzi, którzy spotkają się nad brzegiem jeziora. Mężczyzna składa kobiecie obietnicę miłości oraz wierności, przekonują ją o prawdziwości swoich emocji. Kobieta nie ufa jednak do końca słowom kochanka i postanawia wystawić jego uczucia na próbę. Dziewczyna okazuje się w rzeczywistości nimfą i sprawdza, czy strzelec dotrzyma danego słowa. Bohaterka ostrzega mężczyznę, że w przypadku złamania słowa czego go kara. Strzelec łamie jednak przysięgę, ulega namowom innej. Skuszony pięknością wodnej nimfy stara się dogodzić piękność z jeziora, lecz gdy dociera na sam jego środek okazuje się, że kusiła go kobieta, której przysięgał wierność. Mężczyzna za złamanie przysięgi zostaje ukarany śmiercią i potępieniem. Problem winy i kary w tym utworze koncentruje się na stwierdzeniu:
"Bo kto przysięgę naruszy,
Ach, biada jemu, za życia biada!
I biada jego złej duszy!"
Bardzo ważnym utworem dotyczącym motywu winy i kary jest powieść "Zbrodnia i kara" Fiodora Dostojewskiego. Główny bohater tego utworu - Rodion Raskolnikow jest postacią, która dokonuje okrutnej zbrodni - zabija starą lichwiarkę. Raskolnikowa poznajemy w sytuacji, kiedy zastanawia się on ludzką naturą, szczególnie nad moralnością. Są to chwile kiedy bohater zastanawia się nad popełnieniem zbrodni. Raskolnikow przeprowadza kalkulację - stara się zbadać zalety i wady popełnienia zbrodni. Lichwiarka - kobieta, którą chce zamordować jest osobą bogatą. Bohater dochodzi do refleksji, że majątek tej osoby jest wystarczający, aby zapewnić mu utrzymanie podczas studiów. Uważa on również, że jego czyn będzie korzystny dla innych ludzi. Po zamordowaniu lichwiarki Raskolnikow nie ma wyrzutów sumienia. Wręcz przeciwnie czuje się kimś szczególnym, kimś kto przewyższa innych ludzi. Twierdzi, że kara go nie dosięgnie. Staje się jednak inaczej Rodion za sprawą Soni przyznaje się do popełnionego czynu i chce odbyć karę. Zbrodniarz ostatecznie decyduje się oddać w ręce sprawiedliwości. Skazano go na osiem lat katorgi. Przy ogłaszaniu wyroku uznano za okoliczność łagodzącą fakt, że Raskolnikow przyznał się do zbrodni.
Fiodor Dostojewski przeprowadził bardzo dokładną analizę zachowania i psychiki Raskolnikowa. Chciał pokazać czytelnikowi mechanizmy zbrodni, fakt, że zrodziła się ona najpierw w umyśle bohatera. Ważną sprawą jest zachowanie się Raskolnikowa po dokonaniu zbrodni oraz wewnętrzna przemiana, która dokonała się w nim dzięki obecności Soni. To ona pozwoliła mu zrozumieć, że jego czyn był zły bez względu na pobudki. Rodion ostatecznie dostrzega, że może być szczęśliwy dzięki miłości ukochanej kobiety.
Powieść Dostojewskiego bardzo silnie prezentuje motyw winy i kary, jednak pisarz zadaje pytania o moralność człowieka. To przede wszystkim głos w dyskusji o granice dobra i zła, konsekwencje czynów. Ta ponadczasowa powieść porusza tematykę aktualną w każdej epoce.
Motyw winy i kary, jak się okazuje, jest chętnie poruszanym tematem. Twórcy wielu epok interesują się zarówno motywami zbrodni, jak i konsekwencjami jej popełnienia. Nie ma chyba epoki, w której ten problem nie byłby poruszany. Stwierdzenie - nie ma winy bez kary jest bardzo aktualne również współcześnie. Zaprezentowane dzieła literackie pokazują, że autorzy chcą przekazać czytelnikom lekcję dotyczącą moralności i umiejętności wyboru pomiędzy dobrem i złem. Zapewne twórcy jeszcze wielu kolejnych epok będą zadawać sobie pytania - dlaczego człowiek popełnia zbrodnie i jaka kara go za ten czyn spotka.
