1. Wprowadzenie w temat:
a) zaistnienie w literaturze tematu miasta - motyw ten stał się powszechny w XIX wieku; w dwudziestoleciu międzywojennym ten motyw miasta pojawiał się bardzo często;
b) zdefiniowanie następujących terminów:
- "miejsce magiczne", jest nim miasto, którego obraz w literaturze jest wyidealizowany, ale przede wszystkim tajemniczy i niezbadany;
- "cywilizacyjna dżungla", tak nazywamy obraz miasta, które jest stworzone przez ludzi; jest tu wiele nowoczesnych udogodnień, które w zamyśle służą ułatwieniu ludziom życia, ale jak się okazuje są one powodem wszelkich kłopotów; takie miasto staje się miejscem codziennych tragedii; budzi ono w ludziach zło, które tkwi w ich wnętrzach; w miejskim zgiełku nie ma miejsca na wrażliwość, spokój i ciszę;
- "przestrzeń destrukcji", jest to obraz miasta, które staje się przyczyną zniszczenia, tragizmu i nieszczęść.
c) własne refleksje na temat miasta w oparciu o znane mi książki:
- literatura światowa często traktuje o mieście i opisuje go, ale nie jest to główny jej temat;
- w mieście mieszka mnóstwo ludzi, co powoduje wieczny tłok - wyzwala on często wrogie zachowanie;
- człowiek jako osoba indywidualna często nie może sobie znaleźć miejsca w miejskiej rzeczywistości, czuje się obco;
- miasto często konfrontowane jest ze wsią, która jest miejscem spokojnym, sielankowym, w przeciwieństwie do ponurego miasta.
2. Rozwinięcie -obraz miasta w różnych utworach literackich:
a) tak przedstawiano miasto w najstarszych tekstach literatury europejskiej:
1. Babilon - tak nazywało się starożytne miasto, jedno z najwspanialszych; zostało ono zburzone przez asyryjczyków, potem odbudowane; potem zaczęło ono powoli upadać. Było ono miejscem niewoli Narodu Wybranego; w średniowieczu Babilon był symbolem miasta zła i despotyzmu; dzisiaj mówimy Babilon, gdy chcemy opisać miasto oferujące wiele pokus, bogactw i rozwiązłości.
2. Sodoma i Gomora - Jest to biblijne miasto, które pełne było zła, grzechów, rozpustnych zabaw; Bóg był bardzo rozgniewany takim stanem i postanowił na zawsze zgładzić Sodomę i Gomorę.
3. Atlantyda - jest ona legendarnym miastem, wyspą; jest to miejsce idealne, ponieważ nie ma w nim żadnych podziałów społecznych; niestety wyspa zaginęła w tajemniczych okolicznościach; jest on inspirująca dla wielu odkrywców i podróżników.
4. "Quo Vadis" Henryka Sienkiewicza - jest w tej powieści przedstawiony Rzym - z jednej strony pełen wspaniałych pałaców, pięknych budowli, które są odzwierciedleniem potęgi miasta, a z drugiej to miejsce ludzkich dramatów; tu bowiem giną pierwsi chrześcijanie; miasto podpalił Neron.
b) przedstawienie miasta jako "miejsca magicznego", które nie koniecznie musi być prawdziwe, ale zawsze fascynujące:
1. Julian Tuwim - "Do krytyków" - jest to pogodny utwór, który ma wydźwięk optymistyczny; poeta wyraża swoje uczucia dzięki ekspresywnemu opisowi miasta: "miasto na wskroś mnie przeszywa".
2. Bolesław Prus - "Lalka" - jest tutaj przedstawiony Paryż jako miasto niemal arkadyjskie, gdzie ludziom żyje się dobrze - "Eh! ja tobie mówię, cud, nie miasto", "miasto wspaniałe pod każdym względem"; jest również ukazana jego wielka potęga i ogrom - "Wielkie miasto jest jak obłok kurzu; ma przypadkowe kontury, lecz nie może mieć logiki", w porównaniu do stworzenia rzeczywiście żyjącego - ""wielkie miasto, jak roślina i zwierzę, ma właściwą sobie anatomię i fizjologię".
3. Julian Przyboś - "Dachy", "Gmachy" - poeta traktuje miasto jako najwspanialszy wytwór człowieka i cywilizacji; jest ono tutaj miejscem cudownym, które ma swoją duszę. Poeta zachwyca się miastem, tym, że jest ono ogromne, potężne; powstające miasto porównuje on do narodzin człowieka; opisuje miasto bardzo malarsko i ekspresywnie; jest zafascynowany urbanizacją.
4. Bruno Schulz - "Sklepy Cynamonowe" - przedstawione jest tutaj miasto jest zupełnie magiczne; jest tu zarówno element współczesnego masowego miasta, które wytworzył nasza cywilizacja, ale też tradycyjne miasteczko żydowskie, gdzie znajdują się tajemnicze sklepy cynamonowe, pełne magii; uliczki tworzą ciemny labirynt - "zawikłany i wieloraki zgiełk ulic i zaułków"; jest to wytwór snów i wyobraźni.
5. Arthur Golden - "Wyznania gejszy" - wydarzenia dzieją się w mieście o nazwie Kioto; krajobraz jest tam malowniczy, prawie jak z bajki; miasto jest kolorowe, mocno naznaczone elementami kultury japońskiej.
6. J.K. Rowling - cały cykl powieści o Harrym Potterze - wydarzenia dzieją się w Londynie, ale takim tajemniczym i magicznym, zwykli ludzie nie widzą czarodziejów; do świata magii można dostać się przez peron 9 ¾; jest tam wspaniałe miasto - Hogsmeade , w którym można się bardzo dobrze bawić wśród czarodziejskich sklepów;
Podsumowując, można o "miejscach magicznych" powiedzieć jeszcze:
1. Miasta, w których pełno jest magii, nie mają właściwie racji bytu - nie są one możliwe - giną; w "Sklepach cynamonowych" klimatyczne miasteczko musi ulec Ulicy krokodyli, czyli nowej dzielnicy, kulturze masowej, nowoczesności, która nie ma uroku, piękna; magia miasta istnieje tylko w wyobraźni dziecka.
2. Piękne japońskie miasteczko, kolebka kultury z "wyznań gejszy" zniszczono podczas II wojny światowej - jest zbyt kruche, by przetrwać tragedię i okrucieństwo świata.
3. Kreacja magicznego miasta jest też celowa, ponieważ pozwala ukazać niezwykłość naszego świata, który nie może nigdy pozostać jednolity i zwyczajny, zawsze jest w nim miejsce na fantazję i wyobraźnię.
4. W dwudziestoleciu międzywojennym miasto było przedmiotem wielkiego zainteresowania poetów - Julian Przyboś był konsekwentny w apoteozowaniu miasta; Julian Tuwim natomiast widział w mieście dużo pozytywnych cech, ale dostrzegał również negatywne - uniformizację, brak miejsca na indywidualność człowieka
c) "Cywilizacyjna dżungla" jako nieprzyjazny obszar - "Jedyne lekarstwo dla znużonego życiem w gromadzie: życie w wielkim mieście. To jedyna pustynia, jaka jest dziś dostępna" - Albert Camus
1. Julian Tuwim - "Wiosna dytyramb" - jest to bardzo ekspresywny wiersz; przedstawia on mieszkańców miasta jako dziką gromadę, w której budzą się najgorsze instynkty; to jest też obraz ludzi i miasta, w którym żyją - prymitywnego i wulgarnego.
2. Honoriusz Balzac - "Ojciec Goriot" - "Paryż to prawdziwy ocean - Możecie rzucać weń sondę, nigdy nie poznacie prawdziwej jego głębokości". Jest on miastem zatłoczonym, brudnym, pełnym kontrastów; jest tu przedstawione środowisko nędzarzy, którzy mieszkają w Dzielnicy Łacińskiej, przedmieściu St. Marcel, ale też środowisko bogaczy, mieszkających w dzielnicy Faubourg Saint-Germain.
3. Jose Saramago - "Miasto Ślepców" - w mieście tym panuje ślepota - jest to naprawdę makabryczne wyobrażenie. Przedstawione jest tu owe Miasto - jest to miejsce zniszczenia ludzi, tutaj odkrywają się najgorsze, prymitywne strony człowieka. Miastu przeciwstawiona jest wieś jako miejsce spokojne i ciche. Miasto ma: "wielkie widma ciężarówek wyłaniające się z białych mroków, wozy pełne śmieci, nieczystości, odpadów chemicznych, popiołu, spalonych resztek, oleistych mazi, stert papieru, kości, butelek, wnętrzności, zużytych baterii, kawałków plastiku". Opowiadanie to ukazuje przejmujący i budzący niepokój obraz miasta, wokół którego rozwijają się wszystkie problemy - jeśli ludzie przebywają w dużej grupie to nie mogą żyć w zgodzie, wychodzi na jaw ukrywane zło.
4. "Literatura cyberpunkowa":
- William Gibson - "Neuromancer" - jest tu przedstawione miasto przyszłości - wtedy wszystko będzie oparte na fantastycznych jeszcze dzisiaj eksperymentach techniki; pieniądz będzie największą wartością: "Chiba City miało barwę ekranu monitora nastrojonego na nieistniejący kanał. Gigantyczne wieżowce wyrastały nad zniszczonymi, opuszczonymi, starymi budynkami". Panuje tu atmosfera ponura, unoszą się opary narkotyków i alkoholu.
- Philip Dick - "Trzy stygmaty Palmera Eldritcha"- miejscem akcji jest Nowy Jork; tu również przenosi się on w przyszłość. W tej rzeczywistości na ziemi nie ma już dogodnych warunków do życia, dlatego też miasto jest opuszczone. Człowiek jest obsługiwany przez mnóstwo robotów, ale tak naprawdę, czuje się on bardzo samotny, nikogo nie zna, jest opuszczony przez ludzi, choć żyje w tłumie.
- Janet Fitch - "Biały oleander" - rzecz dzieje się w Los Angeles. Główną bohaterką powieści jest kilkuletnia dziewczynka. Jest ona samotna w wielkim mieście. Jest to bardzo dziwne miasto, ponieważ cały czas wieje tu wiatr - doprowadza on ludzi do szaleństwa, drażni ich; ciągle wybuchają pożary; wszystkie te czynniki prowadzą do tragicznego zdarzenia - zostaje tu popełnione morderstwo. Miejsce to "buczało jak kość komputerowa głęboko w jakiejś niepoznawalnej maszynie, strzegąc swego sekretu jak kart w pokerze". Nie można było poznać tak naprawdę, co się w tym mieście dzieje.
Podsumowując, można podkreślić, że motyw "cywilizacyjna dżungla" bardzo często pojawia się w utworach literackich. Jest to temat niezwykle ciekawy, ponieważ otwiera drogę do refleksji na temat ludzkiej psychiki; jak zachowują się ludzie w wielkim mieście, którego potęga ich przerasta? Czy odpowiedzią jest cytat z wiersza Juliana Tuwima pt. "Mieszkańcy": "Straszne mieszkania./ W strasznych mieszkaniach/ Strasznie mieszkają/ straszni mieszczanie"?
d) "Przestrzeń destrukcji" - miasto wpływa na swoich mieszkańców bardzo silnie, nieustannie; nie wszyscy potrafią sobie z tym poradzić, stąd agresja, załamanie; pogarszają się także warunki życia ludzi, szerzą się zarazy.
1. Michał Bułhakow - "Mistrz i Małgorzata" - Moskwę oglądamy tutaj jako miasto, w którym żyją ludzie zastraszeni, są oni gnębieni, boją się bardzo; grozi im nienazwane czasem zło; ale też wywózka.
2. Stefan Żeromski - "Przedwiośnie" - w Baku trwa rewolucja, siejąca zniszczenie i zagładę. Ponure, "Czarne miasto naftowe stało się podwójnie czarnym: od dymu i kurzawy wojennej". Mieszkają tutaj ludzie różnych narodowości, walczą oni ze sobą; ciągły rozlew krwi prowadzi do całkowitej klęski.
3. Stefan Żeromski - "Ludzie bezdomni" - w Warszawie jest pełno biednych dzielnic - mieszkają tutaj nędzarze, biedacy, głodujący; pracują oni, ale nie stać ich na godne warunki; opisana jest w powieści ulica Krochmalna i Ciepła - jest tu odrażająco.
4. Tadeusz Konwicki - "Mała apokalipsa" - Warszawa "jak stara, sczerniała tapeta", jest tu Pałac Kultury "zżarty przez grzyb i pleśń stary szalet zapomniany na środkowoeuropejskim rozdrożu"; jest to obraz, który zapowiada rychły upadek.
5. Kazimierz Wierzyński - "Pieśń ze środka miasta" - opis "miasta - potopu kamieni", człowiek pragnie, by szybko wyjechać "z miasta kamiennym tkniętego pomorem. Na emigrację wolności"; cywilizacja jest więzieniem, stąd prośba o ratunek: "O Boże, zbaw mnie ze Świętokrzyskiej".
6. Fiodor Dostojewski - "Zbrodnia i kara" - akcja powieści dzieje się w Petersburgu - "mieście wariatów"; przedstawia nam nędzę, biedę i mieszkańców - złoczyńców, alkoholików, prostytutki, rzezimieszków. W takim otoczeniu nie jest możliwe zachowanie wartości - w ludziach rodzi się złość i złe nawyki; nie potrafią się przed tym uchronić; miasto takie ich przerasta.
Podsumowując, należy powiedzieć, że wiele wybitnych powieści porusza temat miasta jako "przestrzeni destrukcji"; jest to przecież obraz dosyć bliski również naszej rzeczywistości, która często wydaje nam się niszcząca; budzi ona strach, niepokój.
3. Zakończenie
Powinno ono zawierać przypomnienie głównej tezy i podsumowanie wniosków, które płyną z przytoczonych wyżej lektur; warto dodać swoja ocenę tej ciekawej problematyki.
