"Rozdziobią nas kruki, wrony" to jedno z bardziej wstrząsających opowiadań autorstwa Stefana Żeromskiego. Na tę opinię składa się pełna dramatyzmu akcja i obecność w tekście utworu niezwykle makabrycznych opisów.
Osadzona w czasie powstania styczniowego fabuła zawiera kilka obrazów:
- Opis jesiennego krajobrazu pozbawionego roślin, z błotnistymi drogami i polami, szarymi kartofliskami, poszarzałym niebem.
- Przedstawienie losów ostatniego powstańca, Andrzeja Boryckiego, który posługuje się pseudonimem Szymon Winnych; jego zadanie polega na dostarczeniu broni dla jeszcze walczącego oddziału.
- Przerażający opis śmierci Winrycha zatrzymanego i skatowanego przez żołnierzy carskiej armii.
- Opis zachowania chłopa z pobliskiej wsi, który nie waha się okraść zmarłego.
- Obraz ptactwa rozszarpującego porzucone ciało Winrycha.
Utrzymane w konwencji naturalistycznej obrazy są porażające i pełne makabryzmu. Ale z powodu zastosowania takiej poetyki opisy zyskują na sugestywności i bardziej dobitnie przemawiają do odbiorcy.
Opowiadanie zawiera odpowiedź na pytanie dotyczące przyczyn upadku powstania. Zawiera ją monolog wewnętrzny głównego bohatera. Winnych krytykuje społeczeństwo polskie, któremu zabrakło wytrwałości i wewnętrznej siły. Surowo ocenia także działania lojalistów. Zastosowane w opisie ptaków pastwiących się nad zwłokami zwroty: "rozwaga", "dyplomacja", "takt" przypominają sposób mówienia ugodowców i konformistów. Kruki i wrony rozrywające mózg Winrycha symbolizują polityczną rozwagę i poprawność. Niezwykle poruszająca scena, kiedy ubogi chłop ograbia ciało powstańca, obrazuje kolejny powód klęski powstania - odwieczny konflikt szlachty z chłopstwem mści się w najmniej odpowiednim momencie. Dla chłopa jego postępowanie nie jest niczym złym. Nie ma poczucia narodowej wspólnoty, a ojczyzna nic dla niego nie znaczy. Tym samym Żeromski z dotkliwą brutalnością demaskuje powstańczy mit mówiący o walce zjednoczonego społeczeństwa - szlachty i chłopów. Pokazuje także podstawową przyczynę upadku powstania - brak zjednoczenia Polaków skazał walkę na klęskę.
Umęczony Winrych przewiduje przyszłość: klęska stanie się powodem doszukiwania się błędów i niewłaściwej postawy lojalistów i stańczyków. Zaprzecza gloryfikacji powstania i mówi o fałszowaniu historii przez jej twórców. Krytykuje pozytywistyczny sposób przedstawiania powstania. Ale w ostatniej chwili bohater wyraża nadzieję na nieśmiertelność powstańczej idei, wierzy w istnienie jego następców. Brak odautorskiego komentarza sprawia, że opisywane zdarzenia stają się bardziej brutalne, ale też sugestywne.
Przyczyny upadku powstania styczniowego:
Powstanie miało być krokiem do uwłaszczenia chłopów, ale zetknęło się z ich brakiem zrozumienia, ponieważ pozbawieni politycznej świadomości chłopi pokazywali wrogi stosunek do powstańców i walk wyzwoleńczych, co objawiało się nawet współpracą z zaborcami. Było to odpowiedzią na sposób traktowania chłopów przez szlachtę, która nie szczędziła im krzywd i poniżenia. Nieuświadomieni nie wiedzieli, jak ważna jest sprawa narodowa, nie odczuwali wspólnoty z resztą społeczeństwa polskiego. Żeromski poddaje ostrej krytyce chęć ugody z zaborcą w momencie nieuchronnego upadku powstania. Autor ukazuje, jak żyjący w skrajnej nędzy chłopi próbowali znajdować źródło dodatkowego dochodu (ale o taki stan rzeczy oskarża nie samych chłopów, ale całe społeczeństwo). Kontrastowe zestawienie powstańczego heroizmu i chłopskiej zachłanności za wszelką cenę.
Technika naturalistyczna:
Opisy (np. rozszarpywanie koni przez ptaki), przedstawianie cierpienia, ukazywanie negatywnego oblicza ludzkiej osobowości, opisy wydarzeń oddane z najdrobniejszymi szczegółami.
