Epoka Młodej Polski, która zaprzeczała pozytywistycznym założeniom i tendencjom, owocowała nowatorskimi poglądami dotyczącymi sztuki i jej powinności. Na temat sztuki i jej wartości pisali młodopolscy krytycy: Przybyszewski (artykuł "Confiteor") i Przesmycki ("Pro arte"). Także inni twórcy manifestów krytykowali dotychczasową, zaangażowaną politycznie i moralizatorską sztukę, która poruszała kwestie narodowe i wychowywała czytelników. W Młodej Polsce sztuka miała być wartością samą w sobie, przestawała być przekaźnikiem idei. Podkreślano jej wyjątkowy charakter, niemalże wyniesiono ją na piedestał. Koniec XIX wieku obfitował w nowatorskie kierunki artystyczne: sztuka secesyjna, impresjonizm, symbolizm. Szczególnie ten ostatni wpłynął na literaturę epoki.

Zenon Przesmycki tak pisał w artykule programowym epoki: "Sztuka wielka, sztuka istotna, sztuka nieśmiertelna była i jest zawsze symboliczną". Warto się zastanowić, co wówczas nazywano symbolizmem. Podstawą tego kierunku było przekonanie, że rzeczywistość materialna nie może być do końca poznana, ponieważ niektóre jej aspekty są niepoznawalne przy pomocy rozumu i zmysłów - na przykład duchowość albo wieczność. Literatura musiała sugerować te pojęcia, których nie można było wyrazić - wtedy korzystano z symbolu. Wieloznaczny symbol zawsze niósł w sobie tajemniczy element niedopowiedzenia, który można było dowolnie interpretować. Dlatego zaczęto go wykorzystywać w poezji.

Pierwszy raz użyto nazwy kierunku w tytule manifestu programowego młodych poetów francuskich, który ogłoszono w paryskim "Le Figaro" w 1886 roku. Szybko zaczęto używać tego terminu w całej Europie. Prekursorem symbolizmu okrzyknięto francuskiego poetę Jeana Rimbald. W Polsce nowy kierunek rozpowszechnili Leopold Staff, Jan Kasprowicz i Stanisław Wyspiański. Aby odkryć i pojąć poezję symboliczną, trzeba przyjrzeć się bliżej jej twórcom i ich dziełom. Szczególna uwaga należy się wspomnianym wyżej Polakom, ponieważ dokonania artystyczne rodaków powinny być nam najbliższe.

Poetą, który jako pierwszy przyłączył się do nowego, młodopolskiego nurtu poezji, był Jan Kasprowicz. Jego twórczość można podzielić na trzy wyraźne typy: społeczną, symboliczną i franciszkańską. Najbardziej charakterystyczna dla neoromantycznych założeń była poezja symboliczna. W tym okresie twórczości poeta napisał cykl liryków, które nazwał wspólnym tytułem "Krzak dzikiej róży" oraz dwa zbiory: "Ginącemu światu" i "Salve Regina". Obrazy zawarte w zgromadzonych w tych tomach wierszach mają znaczenie symboliczne i przenośne. Niezwykle literacki język podkreśla stany psychiczne podmiotu lirycznego. Pesymistyczny i melancholijny nastrój oddaje poczucie beznadziejności, braku pomocy i oparcia oraz ból.

Wspólnym tytułem "Krzak dzikiej róży" określa się cykl czterech sonetów. Każdy z nich nawiązuje do zmysłowych wrażeń wzrokowych, słuchowych, a nawet dotykowych. Poeta w kontrastowy sposób zestawia ze sobą różę i limbę. Róża jest ładna, okazała, pokrywają ją kropelki rosy. Wyróżnia się "krwawym" kolorem. Ma ludzkie odczucia i zachowania: "do ścian się tuli (...), między zielska i wykroty". Mogłoby się wydawać, że tak delikatna roślinka jest narażona na pastwę żywiołów bardziej niż rosnąca obok limba. A jednak to właśnie silne, rosłe drzewo pada rażone piorunem i ginie powoli obok kwiatu. Leżącą obok pąsowej róży "limbę toczą pleśnie" i "leży, zwalona wiewem burzy…". Obie rośliny mają symboliczne znaczenie, choć trudno je odczytać. Mogą przedstawiać różnice między życiem i śmiercią, mocą i słabością, młodością i starością, kobietą i mężczyzną (w tym znaczeniu kobieta jest tylko pozornie wątlejsza i słabsza). Można w tym obrazie dopatrywać się także nieśmiertelnego poety, którego talent wyróżnia spośród innych, szarych ludzi. Te wszystkie możliwości odczytania wskazują na wieloznaczność, jaka może nieść symbol.

Z tym charakterystycznym dla symbolizmu zjawiskiem wieloznaczności tekstu mamy także do czynienia w twórczości innego poety - Leopolda Staffa. Dobrym przykładem jest tu wiersz "Kowal" z tomu "Sny o potędze". Nazywany poetą trzech pokoleń Staff rozpoczął pisać w okresie młodopolskim, dlatego te utwory rozpoczynają jego twórczość. Choć powstały w modernizmie, "Kowal" nie zawiera wątków dekadenckich. Sonet przedstawia pracę tytułowego kowala nad wykuciem serca silnego, odważnego i twardego. Materiałem, z którego ma powstać serce, jest ludzkie wnętrze. Jeżeli okaże się ono zbyt słabe, serce pęknie. Utwór w metaforyczny sposób oddaje trud pracy nad kształtowaniem charakteru. Największym marzeniem kowala jest znalezienie sił do działania. Ale symboliczny charakter wiersza pozwala też na inną interpretację - na przykład trudu wieszcza wkładanego w stworzenie dzieła oraz własną postawę artystyczną. Poza elementami symbolicznymi w wierszu można też odnaleźć echa filozofii Nietschego, czyli nawoływanie do życiowej aktywności, duchowej siły i wiary we własne siły.

Trzecim znakomitym twórcą symbolicznym przełomu XIX i XX wieku był wszechstronnie uzdolniony Stanisław Wyspiański. Był on poetą, dramaturgiem, malarzem, znawcą sztuki secesyjnej. W swoich dramatach poruszał problem narodowego wyzwolenia i demaskował wady społeczeństwa polskiego. Dzięki najbardziej popularnemu utworowi, którym jest dramat "Wesele", zasłużył sobie na miano "czwartego wieszcza". W tym utworze postaciom realnym, którymi są goście zaproszeni na wesele w podkrakowskich Bronowicach, ukazują się postaci fantastyczne, które symbolizują wady i wahanie ludzi. Do Dziennikarza przychodzi Stańczyk, do Dziada - Upiór, poecie ukazuje się Rycerz, a Gospodarzowi - Wernyhora. Te zjawy są tajemnicze i wieloznaczne - są symbolami. Również przedmioty dramatu mają symboliczne znaczenie: złoty róg oznacza narodową sprawę i walkę o niepodległość. Wernyhora ofiarowuje róg Gospodarzowi, ale ten oddaje go w ręce chłopa, który gubi cenną rzecz. Gospodarz staje się odpowiedzialny za upadek powstania, bo to on nie dopilnował rogu otrzymanego od historycznego lirnika. Wydarzenia dramatu symbolizują brak odpowiedzialności i tchórzostwo inteligentów, którzy chłopom powierzają kwestię zrywu narodowowyzwoleńczego, a sami wolą żyć w nierealnym świecie, zaprzepaszczając jedyną szansę. Autor pokazuje w dramacie dwie najliczniejsze warstwy społeczeństwa, które mimo wspólnych poglądów i założeń nie potrafią się zjednoczyć w imię słusznej sprawy. "Wesele" demaskuje polski mit o solidarności chłopów i inteligencji.

Młodopolscy poeci często korzystali z symbolu, aby zobrazować swoje poglądy i uczucia wewnętrzne. Dlatego w ich twórczości symbol stał się podstawowym środkiem artystycznym. Przy jego pomocy autorzy mogli przenośnie pisać o ówczesnej sytuacji Polski, o historii, narodowych problemach, a także o kondycji ludzkiej. Sztuka posługująca się symbolem była rzadziej i łagodniej krytykowana niż sztuka analityczna. Przede wszystkim dlatego, że unikała dosadnego sposobu przedstawiania, otwierała pole możliwości interpretacyjnych czytelnikom. Nie jestem w stanie osądzić, czy "symbol to synteza dosięgająca najwyższych rozmiarów", ale z pewnością mogę stwierdzić, że symbol miał bardzo ważny wpływ na ukształtowanie literatury przełomu XIX i XX wieku.