Symbolizm
Symbolizm jest nurtem artystycznym, który odegrał bardzo znaczącą rolę w końcu XIX wieku. Najważniejszym środkiem przekazu w tym nurcie jest oczywiście symbol. Nie chodzi tu jednak dokładnie o powszednie użycie tego słowa. Potocznie uważamy, ze symbol jest znakiem, który informuje nas o tym, że coś jest tym, a nie innym. Teoria literatury natomiast symbol jest obrazem, nie dosłownym i nie dookreślonym, który coś nam sugeruje. Symbol nie ma jednoznacznego znaczenia, jest raczej skojarzeniem, które naprowadza nas na jakieś abstrakcyjne pojęcie. Dzięki symbolowi możemy odczytać i zrozumieć coś, czego nie da się powiedzieć poprzez słowa. Symbol nie jest metaforą, która posługując się poetyckimi sformułowaniami, przekazuje coś, co trudno jest wypowiedzieć zwykłymi słowami. Symbolu nie da się wyjaśnić za pomocą jasnej i określonej tezy. Symbol jest środkiem artystycznym, który jest zupełnie nie dosłowny, nie można go czasem zinterpretować.
Symboliści posługują się symbolem bardzo świadomie. Twierdzą oni bowiem, że cały świat, który oglądamy na co dzień jest tylko przykrywką, pod którą schowany jest świat metafizyki i idei. Ten drugi jest niepojęty dla ludzkiego rozumu, nie da się go wyrazić słowami, które zna człowiek. Symboliści uważali, że nasz język jest bardzo ubogi i niewystarczający, aby nazywać rzeczy i zjawiska, znajdujące się poza zasłoną. Można nim się jedynie posługiwać w świecie, na który składają się konkrety, rzeczy materialne. Według symbolistów jedynie artyści, jako jednostki wyjątkowe, mają wgląd do świata ukrytego za zasłoną symboli, tajemniczego. Tylko dzięki nim możliwe jest nazwanie tego, co się tam znajduje. Aby przełożyć wszystkie treści na nasz zwyczajny język, potrzebują oni właśnie symbolu, dzięki któremu mogą oni zasugerować pewne treści. Symboliści posługują się jeszcze zasadą analogii ( wzajemne odpowiadanie sobie różnych wrażeń zmysłowych) oraz metodą synestezji (łączenie ze sobą doznań, które wypływają z oddziaływania na różne zmysły).
Poza tym symbolizm jest bardzo subiektywny. Symboliści wiedzą, ze istnieje wieczna i potężna prawda, ale jednocześnie jakaś tajemnicza i nie dostępna, którą bardzo ciężko wyrazić. Dlatego też nie może on jej wyrazić, a tylko zdać relację z podróży w jej świat. Symboliści nie wypowiadają się wprost, a raczej przekazuje nam swoje widzenia, wyobrażenia, marzenia, sny. Nie można spodziewać się zatem obiektywizmu w sztuce symbolicznej.
W poezji bardzo wyraźnie zapisane są znaki nowego kierunku, a także jego zabiegów: zasady analogii oraz metody synestezji. Bardzo dokładnie widać to w sonecie "Oddźwięki" Baudelaire'a, w którym jest znak nowej artystycznej wrażliwości. Jest tu fragment: "Jak oddalone echa, wiążące się w chóry,/ Tak sobie, w tajemniczej, głębokiej jedności/ - Wielkiej jako otchłanie nocy i światłości - / Odpowiadają dźwięki, wonie i kolory". Jest to natura, która tworzy właśnie "las symbolów", które należy odkryć, ponieważ one zawierają niewypowiedzianą treść. Pełne są skojarzeń i aluzji, powiązane są ze sobą na różne sposoby. Jest to podkreślone wzajemne odpowiadanie sobie różnych zmysłów, wrażeń. To jest zadanie poety - musi on odkrywać takie powiązania. Umiejętność odczytania takiego kodu przyczynia się do powstania nowego sposobu artystycznego i poetyckiego obrazowania. Zadaniem poety jest dlatego oddziaływanie na wszystkie zmysły jednocześnie. Wrażenia, które są właściwe dla różnych zmysłów - wzroku, słuchu, powonienia - teraz są ze sobą połączone. Wszystkie zmysły według zasady analogii są zgrane ze sobą. Staje się tak dzięki prawdziwej poezji.
Ekspresjonizm
Jest to olejny nurt w sztuce końca XIX wieku, który odegrał bardzo ważną rolę. Podstawą ekspresjonizmu jest założenie, że na świecie toczy się ciągła walka pomiędzy sprzecznościami. Są one obecne we wszystkich dziedzinach naszego życia - zarówno materialnej, jak i duchowej. Ekspresjonista widzi świat jako zbiór wielkich sprzeczności - wody i ognia, bieli i czerni, jednostki i tłumu. Między tymi opozycyjnymi terminami i zjawiskami istnieje wielka przestrzeń. Ekspresjonista postrzega świat jako chaotyczny, ale jednocześnie uporządkowany przez jakieś prawa i zasady. Właśnie w takim świecie żyje człowiek, jest on pogrążony w chaosie, ale też poddany pewnym kosmicznym porządkom i harmonii. Jest on rozchwiany pomiędzy wszystkimi granicami, które tworzą się przez istniejące sprzeczności.
Opisanie świata według reguł ekspresjonistycznych, ma polegać na uchwyceniu wszystkich kontrastach, podkreśleniu ich, wyrażeniu zachodzących w nim zmian. Dlatego też ekspresjoniści w swych dziełach dożą do maksymalnego wyrażenia ekspresji, czyli potęgują obrazowanie na dużą, wcześniej niespotykaną skalę. Najważniejsze jest operowanie kontrastem, które przejawia się w użyciu ostrej barwy, dźwięku, określenia, poetyckich antytez i przeciwstawień. Dzięki temu zawsze jest na granicy, dąży do skrajności. W ekspresjonizmie zawsze podkreśla się kontur, barwę, tworzy się między nimi kontrast, tak, aby wrażenie, było bardzo silne, spotęgowane.
Według ekspresjonizmu sztuka ma być otwarta i związana z metafizyką, czyli podejmować temat Boga, Absolutu. Postacią najważniejszą dla tej sztuki miała być postać człowieka w ogóle, ze względu na jego subiektywizm, a nie nawet wyjątkowość. Wszystko podlega pod jego indywidualnej ocenie, ale nie ma tutaj podtekstu psychologicznego.
Impresjonizm
Jest to przede wszystkim prąd malarski. Wprowadził on bardzo istotne zmiany również do samego rozumienia malarstwa, które do tej pory było tylko prostym naśladowaniem natury. Nazwę swoją ten prąd wywodzi od pojęcia "impression", które oznacza wrażenie. Słowa tego użył Monet dla zatytułowania swojego obrazu "Impresja - wschód słońca", który przedstawił jako pierwszy cechy impresjonistycznej estetyki. Impresjonizm rozumiał cel sztuki jako utrwalanie ulotnych, chwilowych wrażeń zmysłowych. Uwieczniali oni moment, który zapamiętali. Posługiwali się oni bardzo umiejętnie światłem, jego intensywnością, odbiciami, cieniem. Dużą zasługę odniosła tutaj fotografia, a właściwie analiza zdjęcia, które mimo wszystko rządzi się innymi zasadami uporządkowania przestrzeni, nie oddaje tak dokładnie perspektywy. Impresjoniści dążyli do skrajnego subiektywizmu, ponieważ przekonani byli, że malarstwo nie może oddać świata takim, jakim on jest w rzeczywistości. Dlatego też zakładali, że powinni go przedstawiać tak, jak oni go widzą i postrzegają. To zupełnie nowe podejście sprawiło, że impresjoniści musieli wypracować nowe techniki artystyczne: używali zawsze czystych kolorów, które należą do naturalnego widma słonecznego; zrezygnowali oni ostatecznie z konturów i dokładnych geometrycznych kształtów, a zaczęli szkicować, ponieważ dzięki temu mogli uchwycić swoje wrażenie; nie ma prawie w ogóle konturów, przeważa światło w komponowaniu przedmiotów; stosowali szybkie techniki malarskie - obrazowali poprzez rysowanie linii i plam, a czasem kropek, malowanych drugą stroną pędzla.
Znaki estetyki impresjonistycznej widać również w literaturze, która dość szybko zainteresowała się nowym sposobem postrzegania świata. Poeci wzorując się na malarzach również pragnęli zatrzymywać ulotne wrażenia i doznania zmysłowe. Sprzyjała temu nastrojowość wierszy, kojarzenie barw, zmysłów, wrażenia. W impresjonistycznej poezji znalazła miejsce także synestezja. W kreacji podmiotu lirycznego dużo jest biernego obserwowania świata, które owocuje właśnie w zapisywanie wrażeń. Nie ma żadnej analizy i opisów, ale tylko zapisanie wrażenia. Liczy się oczywiście subiektywizm impresjonisty, nie ma wszechwiedzy. Podmiot liryczny jest raczej odbiorcą wrażeń, który patrzy na świat i przekłada wszystko na poetyckie sformułowania. Nie szuka on przyczyn, ale stara się oddać stan jakiegoś doznania.
Impresjonizm w bardzo specyficzny sposób wpłynął na filozofię. Widać to u Henriego Bergsona, który twierdził, że nie można poznać świata i rzeczy, dlatego, że jest on w ciągłym ruchu, zmienia się bardzo często, jest ulotny i momentalny. Nawiązuje on przecież do przekonania impresjonistów o ulotności wrażeń, które też ciągle się zmieniają, a człowiek, który chce je poznać nie może zatrzymać tego ruchu.
Ze "Słownika terminów literackich":
"Synestezja ( gr. syn = współ, aisthesis = postrzeganie, czucie ) - przypisywanie wrażeń pochodzących z jednego zmysłu zmysłowi innemu ( np. przekształcanie wrażeń słuchowych na wzrokowe). Zjawisko synestezji występuje często w metaforyce potocznej ( np. barwa dźwięku ) i ma swój udział w obrazowaniu poetyckim. Metaforyką synestezyjną za szczególnym upodobaniem posługiwał się symbolizm. Słynnym przykładem tej tendencji jest sonet A. Rimbauda "Samogłoski", w którym poszczególnym samogłoskom przypisane zostały kolory ( "A czerń, E biel, I czerwień, U zieleń, O błękitny").
