Najważniejszym zjawiskiem w sztuce było pojawienie się awangardy ( od fr. Słowa avant-garde - przednia straż)
Awangarda przodowała w sztukach plastycznych. Poszukiwano nowych środków wyrazu artystycznego, które odpowiadałyby odkryciom z zakresu psychologii i filozofii ( np. dzięki psychoanalizie powstał surrealizm- posługujący się technika wolnych skojarzeń, poetyką snu, wyobraźnią). Sztuka dążyła do subiektywizmu, niezależności, indywidualizmu. Odrzucono dotychczasowe kanony piękna i reguły tworzenia, choć nie zanegowano zupełnie tradycji. Najważniejszym postulatem była swoboda twórcza, także aktywizm i nowatorstwo. Awangarda zorientowana była na współczesność, choć miała poczucie wyprzedzania swoich czasów. Związana była nie tylko ze sztuką, lecz również z obyczajowością. Nasiliło się zjawisko wypowiadania poprzez manifesty.
Największymi przedstawicielami byli Max Jacob, Guillame Appollinare (Wilhelm Kostrowicki). Mówili oni o tradycji, z której czerpali inspiracji, stwarzając jednak zawsze nowe formy ekspresji.
Przykłady "Prześliczna rudowłosa" oraz "Młody żołnierz" - stosował awangardowe formy zapisu graficznego, sprzeciwiał się przymusowi stosowania się do reguł gramatyki i ortografii. W poezji wszystko jest dozwolone.
W POLSCE
AWANGARDA KRAKOWSKA - należeli tu Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski. W latach 20 -tych formułuje się wokół czasopisma "Zwrotnica", wydawanego przez Tadeusza Peipera grupa poetycka zwana Awangardą Krakowską. Program był dość jasno przedstawiony:
1.3M- miasto, masa, maszyna - kult współczesności, techniki, postępu cywilizacyjnego, idei urbanizacji.
2. Poeta nie jest natchnionym wieszczem, lecz rzemieślnikiem, który w trudzie (niemal fizycznym) pracuje nad oporną materią słowa. Jest to jego obowiązek, z którego powinien wywiązać się jak najsumienniej. Powinien poszukiwać nowych dróg wyrazu, inspiracje czerpiąc z teraźniejszości - ona się rozwija, nie przeszłość.
3.Kreacyjny wysiłek musi być wyznaczony w ramach zasady ekonomii słowa i dyscypliny użycia słowa. Maksimum treści w minimum środków wyrazu.
4. Język poetycki jest różny od języka potocznego czy prozy, ponieważ nie nazywa rzeczy wprost, posługuje się metaforą, która wprowadza twórczą wieloznaczność.
5.Metafora to królowa środków poetyckich - nie odwzorowuje rzeczywistości, tylko ją przetwarza, jest przy tym ekonomiczna. Nie ma pełnić funkcji estetycznej tylko semantyczną, choć i o kunsztowność tu chodzi- poezja to tworzenie pięknych zdań.
6. Rymy odległe i niedokładne to walka z tradycyjną łatwą melodyką poezji.
7. Poetyka ekwiwalentu - mówienie o uczuciach i przeżyciach nie bezpośrednio, lecz poprzez metafory. Odrzucenie sentymentalizmu i taniej uczuciowości.
POGLĄDY TADEUSZA PEIPERA
Najważniejsze to hasło 3M- Miasto, Masa, Maszyna. Tak w swoim manifeście Peiper streścił zasadę, na której opiera się współczesna cywilizacja. Rządzą nią reguły technicznego ładu i ekonomii. Masa, nie pojedyncza istota, jest zarówno twórcą, odbiorcą, jak i krytykiem sztuki - temu zbiorowemu głosowi trzeba oddać inicjatywę, z nim też musi się liczyć artysta. W dziedzinie estetyki pojawia się głównie miejskość jako nowe zjawisko, architektura staje się najwierniejszym odbiciem tego procesu urbanizacji przestrzeni człowieka. Maszyna jest nie tylko genialnym wynalazkiem ludzkim, ale wręcz wzorem do naśladowania, w aspekcie produkcyjnym.
Poezja osadzona była w kontekście społecznym.
Poezja najbardziej oddana była jednak swojemu tworzywu-słowu poetyckiemu, które nie spadało na twórcę w akcie natchnienia, lecz musiało być całkiem dosłownie przez niego wypracowane. Awangardyści, wrodzy tradycji romantycznej, opowiedzieli się za teorią procesu twórczego jako rzemieślniczej wręcz produkcji poetyckiego sensu, podlegającej rygorowi i dyscyplinie. Poezji można się nauczyć!
Celem poety - rzemieślnika jest stworzenie pięknych zdań, głównie za sprawą kunsztownej i perfekcyjnie dopracowanej metafory rozkwitającej, tj. rozwijającej się z jednego obrazu do całego tekstu. Jej teoria przedstawiona została w szkicu Peipera "Metafora teraźniejszości", w którym przenośnia przestawała być jednym ze stylistycznych środków "upiększania: wiersza, lecz objęta została żelaznymi zasadami matematycznej logiki. Układ rozkwitania bazował na tym , że kolejne wersy (najczęściej 4), stanowiły zawsze formę uzupełnienia poprzedniego obrazu tak, że poza kontekstem
całości pozostawały one niezrozumiałe.
Rytm pełnił ważną funkcję, z tego też powodu awangarda nie zaprzestała praktyki stosowania rymów. Jednak były to rymy odległe, bogatsze w ten sposób w znaczenie. Segregowały one i wzmacniały znaczenie słów.
Zgodnie z ekonomiczną zasadą oszczędności rozwinęła się koncepcja eliptyczności poezji, wykorzystującej minimalną ilość słów, do wyrażenia maksimum treści.
FUTURYZM nazwa formacji powstałej we Włoszech, gdzie w 1909 roku Filip Marinetti wydał swój "manifest futuryzmu". Był to ruch skrajnie antytradycjonalistyczny, odrzucający wszelki kult dla przeszłości i dziedzictwa kulturowego. Zwrócili się w stronę nowoczesności, fascynowała ich cywilizacja, technika, wszelka nowa myśl. Chcieli w związku z tym stworzyć nowy ideał estetyczny - dynamiczny, czasem wulgarny czy agresywny. Cenili najwyżej nowatorstwo i oryginalność oraz swobodę twórczą. Zdanie chcieli wyzwolić spod norm gramatycznych i ortograficznych, mówili o poezji jako o "słowach na wolności". Stawiali na prowokację, zabawę i anarchiczną wolność.
Polskimi ośrodkami futuryzmu były:
Warszawa, gdzie tworzył Anatol Stern, Aleksander Wat i Bruno Jasieński oraz Kraków, z Młodożeńcem i Czyżewskim.
Postulaty zostały formułowane w tekście Brunona Jasieńskiego "Manifest w sprawie poezji futurystycznej".
1. Antytradycjonalizm, zanegowanie potrzeby pielęgnowania dziedzictwa kulturowego. Odrzucenie wszelkich nurtów, prądów w dotychczasowej sztuce i literaturze.
2. Imperatyw nowatorstwa.
3. Zamiast logiki zasada podświadomego łączenia obrazów, faktów, słów(np. na podst. ich brzmienia).
4. Nowatorstwo w sferze języka: neologizmy, prozaizmy, formy zapisu telegraficznego, odrzucenie zasad gramatycznych i ortograficznych, ekstrawagancje w zapisie graficznym.
Programowym wierszem tego samego autora był słynny: "But w butonierce" megalomański żart artystyczny, poeta drwi ze swoich poprzedników, których przewyższa i ma za nic, on jest poeta przyszłości, do której krytycy, czytelnicy jeszcze nie dojrzeli, uśmierca wszystkich klasyków, uznane autorytety poezji (np. Staffa).
Również symptomatyczny wiersz Młodożeńca "Wiek XX"- wiersz manifest fascynacji współczesnością, nowoczesnością, osiągnięciami cywilizacyjnymi. Wariacje i eksperymentatorstwo w warstwie językowej - postulat "zjednolicenia paplomanii"- dążenie do zawarcia maksimum treści w minimum formy.
SKAMANDRYCI - wydawali czasopismo "Skamander"(1920-1929 oraz 1935-19), którego nazwa pochodzi od nazwy starożytnej rzeki opływającej Troję. Motyw rzeki - Skamandra pojawił się w dramacie Wyspiańskiego "Akropolis".. Poeci tej grupy chcieli postrzegać się jako formację "programowo bezprogramową". W istocie jednak można określić kilka cech poezji Skamandrytów, które czynią ją rozpoznawalną.
1. Prawo do swobody twórczej, uwolnienia artysty i poezji od pełnienia obowiązków względem ojczyzny, interesu państwowego (słynna fraza Lechonia w "Herostratesie": "a wiosna - niechaj wiosnę a nie Polskę zobaczę").
2. Zwrócenie się w stronę rzeczywistości, współczesności, którą wcześniej uznawano za "niepoetycką".
3. Pochwała życia w jego najbardziej biologicznym, banalnym, a nawet trywialnym wymiarze, kult witalizmu, aktywizmu i dynamicznej siły bijącej z rzeczywistości.
4.Poeta jest kreatorem, który może wszystko, ale nie jest, jak w tradycji romantycznej, wybrana jednostką, wywyższonym wieszczem, lecz zwykłym człowiekiem, świadomym swoich ograniczeń. Bohaterem tej poezji jest również człowiek codzienności, najczęściej mieszkaniec miasta.
5. Język miał odzwierciedlić współczesność, Używano języka potocznego, pojawiły się również wulgaryzmy.
Przedstawiciele: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, współpracownicy: Kazimiera Iłłakiewiczówna, Maria Pawlikowska- Jasnorzewska, Jerzy Liebert
Najważniejszym poetą ugrupowania jest JULIAN TUWIM
- TWÓRCZOŚC WCZESNA 1918-1926.
TOMIKI: "Czekanie na Boga", "Sokrates tańczący", "Siódma jesień", "Wiersze - tom IV".
WIERSZE
WIOSNA. DYTYRAMB- Zbiorowym bohaterem wiersza jest tłum, który, gdy tylko budzi się w przyrodzie nowe życie, również wylega na ulice, do parków i kawiarni, by tam rozkoszować się wiosną. Rozkosz ta jest czysto biologiczna, erotyczna, nie wysublimowana, duchowa. Opis tłumu jest dokonany poprzez liczne wulgaryzmy, padają określenia: potwór poróbczy, psiekrwie, gnój miasta. Okazuje się ze człowiek jest w gruncie rzeczy tylko istotą biologiczną, seksualną., zdemoralizowaną przez swoją własną naturę, której oszukać się nie da.
PROSBA O PIOSENKĘ - jest to znany w tradycji zwrot do Boga z prośbą o natchnienie. Jednak wbrew tradycji romantycznej, poeta nie pragnie tworzyć wierszy górnolotnych, wzniosłych, lecz przystępne , zrozumiałe dla wszystkich, zakorzenione w jego współczesności. Poezja powinna towarzyszyć życiu prostych ludzi.
BAL W OPERZE - najsłynniejsza satyra epoki na ówczesne elity, które pod maską elegancji kryją najpodlejsze instynkty i zwierzęce zachowania. Utwór skandalizujący ze względu na dosadność i użycie wulgaryzmów.
- TWÓRCZOŚĆ PÓŹNIEJSZA
SITOWIE - poeta już inaczej postrzega proces twórczy - jest on męką, ciężką pracą, polegającą na szukaniu właściwej formy dla świata i własnych przeżyć. Artysta tym właśnie się różni od zwykłego człowieka, ze opętany jest myślą o formie.
RZECZ CZARNOLESKA - to już wiara Tuwima w moc tradycji i klasyki. Powraca on do znanej w przeszłości koncepcji poetyckiego natchnienia, czci ideał klasycznej harmonii i ładu, który odnajduje w twórczości Jana Kochanowskiego. Poezja jest wynikiem łączenia się natchnienia i ciężkiej wytrwałej pracy nad słowem. W tak rozumianej twórczości , poeta odnajduje spokój i ukojenie.
Tuwim zatem przechodzi drogę od awangardy, nowatorstwa do klasycyzmu, tradycjonalizmu.
Ze Skamandrytami związani byli również inni poeci epoki: m.in. Maria Jasnorzewska- Pawlikowska, która w świat poezji wprowadziła subtelność miłosnego, erotycznego uczucia kobiety do mężczyzny. Opisało go w prosty, bezpośredni, choć wysmakowany sposób. Była mistrzynią miniatur poetyckich. Jej wiersze pełne były szczegółów obyczajowych, miłość rozgrywała się w kontekście jej epoki. Poruszała ważne z kobiecego punktu widzenia problemy, np. starości, macierzyństwa, seksualności. Wiersze "Miłość", "Lwy w klatce", "Dancing".
Innym pisarzem związanym luźno z tym ugrupowaniem był Jarosław Iwaszkiewicz. Podzielał z poetami ich wiarę w natchnienie i radość życia, szukał jednak innych form ekspresji. Głosił ideał klasycznej harmonii, spokoju jako czegoś co gwarantuje szczęście. Artysta był zwykłym człowiekiem, świadomym swych możliwości i ograniczeń, dążącym do osiągnięcia maksimum szczęścia (zasada carpe diem). Od samego początku preferował jednak klasyczne formy wyrazu: jego styl był kunsztowny, opierał się na metaforach, stosował rymy dokładne,,, operował formą oktostychu.
Wiersze: Szczęście, Prolog
