"Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza to bez wątpienia największe dzieło polskiej literatury romantycznej. Poeta pracował nad nim przez około dwa lata: od grudnia roku 1832 do czerwca 1834, kiedy to ukazało się drukiem w Paryżu. Wpływ na to, by napisać poemat idylliczny miała głównie sytuacja, która panowała w środowisku emigracyjnym - ciągłe kłótnie i niezgoda. Ważne były również problemy osobiste poety. Jak pisze w "Epilogu":

"O tym że dumać na paryskim bruku,

Przynosząc z miasta uszy pełne stuku,

Przekleństw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów,

Za późnych żalów, potępieńczych swarów".

W tej części, w pewnego rodzaju komentarzu odautorskim, wspomina również o swym marzeniu, które związane było z eposem:

"O, gdybym kiedy dożył tej pociechy,

Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy".

Widzimy więc, że poeta - mimo, że na emigracji - ciągle myśli o swej ojczyźnie.

Mickiewicz na miejsce wydarzeń rozgrywających się na kartach książki, wybrał Soplicowo i jego okolice. To piękna, naddnieprzańska okolica, którą poeta pamięta jeszcze z czasów dzieciństwa. Ogród, sad, dwór jawią mu się jakby widział je przed chwilą, jakby właśnie wracał z grzybobrania z litewskiej puszczy. Soplicowo u Mickiewicza to samowystarczalny świat, w którym wszystko ma swoje miejsce i przeznaczenie.

Czas wydarzeń, w którym Mickiewicz umieścił "Pana Tadeusz", nie jest również przypadkowy. Są to lata 1811 i 1812, a jak wiemy jest to czas wojen napoleońskich, kiedy to Polacy liczą na pomoc Napoleona w odzyskaniu niepodległości i wyrwaniu się spod władania Cara. Pojawia się tu również zabieg retrospektywnej narracji, czyli cofnięcia się w czasie względem czasu głównego powieści. Mamy tu na przykład wiek XVII gdzie wspomina się najazd szwedzki albo czasy Stanisława Augusta, o których wspomina choćby Podkomorzy w swojej mowie o modzie. Widzimy tu również czas formowania się i walk Legionów Dąbrowskiego. Na końcu, kiedy Zosia i Tadeusz zaręczają się, gośćmi na ich przyjęciu są: J.H. Dąbrowski, Karol Kniaziewicz, Ludwik Pac.

Oprócz tych wydarzeń historycznych, które są osią fabuły, mamy też wydarzenia fikcyjne - nie mniej ważne. Cała historia soplicowego rodu zaprezentowana jest nam wokół sporu o zamek, toczonego pomiędzy Soplicami i Horeszkami, a także wokół osoby Jacka Soplicy i jego zbrodni na Horeszce. Był to rok 1792 i czas wojny polsko-rosyjskiej, którą poeta nazywa "kościuszkowską". Wtedy to Jacek Soplica, którego zaloty do córki hrabiego zostały odrzucone, z chęci zemsty i w porywie złości zastrzelił podczas ataku moskali hrabiego Horeszkę.

Po tych wydarzeniach Jacek musiał uchodzić z kraju, a zamek został jako bezpańskie dobro. Nikt nie chciał się nim zając ponieważ wymagałoby to wielkich nakładów finansowych, na które nikogo wtedy nie było stać. Zamek pozostał pod zarządem Sędziego, który nie poczuwał się do jego własności. Do czasu, kiedy zjawił "Panicz bogaty, krewny Horeszków daleki", bo "po kądzieli" i nie zechciał zająć się ruinami. Wtedy też, prowokowany przekorą i szlacheckim pieniactwem Sędzia stwierdził, że i on chciałby być właścicielem zamku i jako jego zarządca, ma takie same prawa jak Hrabia. Wtedy też rozpoczyna się sądowa walka o ruiny, które tak na prawdę nikomu, do niczego potrzebne nie są.

Są to jednak główne wątki tej opowieści, ale jak na prawdziwą epopeję przystało, pojawiają się również watki poboczne, na przykład: kłótnie o charty, miłostki Telimeny i miłość Tadeusza i Zosi. Wiążą się jednak one w dużą i precyzyjna całość z wątkiem głównym.

Jak na epopeję przystało, również jej bohaterowie są specyficzni. Mamy tu do czynienia z "bohaterem zbiorowy", który objawia się pod postacią społeczności szlacheckiej. Prócz tego autor dzieli ją na poszczególne klasy i tak:

- magnaterię (reprezentuje ją Stolnik Horeszko)

- średnio zamożna szlachtę ( a przykład Soplicowie)

- szlachtę zaściankową ( i tu przykładem jest rodzina Dobrzyńskich)

Do tych wyszczególnionych klas należą poszczególni bohaterowie utwory, którzy dzielą się na tych, którzy biorą udział w sporze, albo są po którejś ze stron. I tak:

- Soplicowie: należą tutaj Sędzia, jego brat, Jacek Soplica (później Ksiądz Robak, Bernardyn), a także syn Jacka Tadeusz. Do tych, którzy stoją po stronie Sopliców s sporze należą: Wojski Hreczecha, Woźny Protazy, Baltazar Brzechalski.

- Horeszkowie: w ich szeregach widzimy: Stolnika, Hrabiego oraz Zosię, wnuczkę Hrabiego. Jako wielkiego zwolennika tego rodu przedstawia nam Mickiewicz Gerwazego Klucznika, którego zwą również Półkozicem, Mopankiem, Szczerbcem.

- Ważną postacią jest również Podkomorzy, który wzywany był w razie sporów. Przybywał zawsze wraz z żoną i córkami. Innymi gośćmi Sopliców byli Asesor i Rejtan znani ze swych kłótliwych charakterów.

Przy lekturze utworu widzimy często, że poszczególne postacie nie noszą imion tylko nazywane są określeniami oznaczającymi pełnioną przez nich funkcję. I tak, na przykład Wojski, to w dawnej Polsce opiekun rodzin rycerzy, którzy walczą na wojnie; Woźny - tu: dawny niższy urzędnik sadowy, do którego obowiązków m.in. należało ogłaszanie uchwał sądowych; Klucznik - szafarz na dawnych dworach; Podkomorzy - wysoki urzędnik ziemski, m.in. pełniący funkcję sędziego w sporach granicznych; Rejent - pomocnik pisarza sadowego; Asesor - dowódca policji ziemskiej; Stolnik - wysoki urząd ziemski.

Przedstawiając taka panoramę stosunków międzyludzkich w społeczności szlacheckiej, dokonał też Mickiewicz swego rodzaju oceny i sądu nad tą społecznością. Zarzucał im głównie:

- wybujałą dumę i pychę, która często zasłaniała ważniejsze sprawy o wadze narodowej. Przykładem może być Stolnik, który umiał poświecić szczęście córki, by nie oddać jej biednemu szlachcicowi. Również w kwestiach politycznych potrafił być bezwzględny. Dobierając sobie współpracowników, kierował się tylko jednym kryterium - największego zysku. Ci, którzy nie byli mu już potrzebni, nie mogli liczyć na jego względy.

- warcholstwo, jak mamy na przykładzie Gerwazego, który wywołuje bez powodu bójkę w zamku, albo swawolność kawalerska Jacka, która ostatecznie prowadzi do nieszczęścia.

- brak autorytetów, które objawiają się na przykład w rozpędzaniu sejmików, niemożliwości przyjęcia uchwał oraz brak jakiegoś autorytetu i prawa, którym mogliby się kierować. Taka sytuację symbolizuje serwis Wojskiego.

- prywatę; to najbardziej powszechny zarzut wobec tej społeczności. Szlachta często wyżej traktowała swoje interesy czy sympatie, niżeli dobro całego narodu i ojczyzny. Tak jest w przypadku Gerwazego, który niszczy plany powstania Robaka, albo Jacka Soplicy, który zabija hrabiego

- zamiłowanie do kłótni, która jest przez poetę często bagatelizowana, na przykład wtedy, gdy ukazuje spór Asesora i Rejtana.

W taki sposób Mickiewicz starał się wskazać przywary szlachty, które szkodzą krajowi i które mogły doprowadzić do jego zniewolenia. Przy tym jednak idealizuje pewne wydarzenia i postacie będące - obiektywnie patrząc - równie niepożądane. Na przykład:

- osoba Jacka Soplicy, który wszystkie swoje winy i przewinienia nie godne szlachcica, odkupuje walcząc z bronią w ręku i modlitwą w zakonie jako mnich. Usprawiedliwia go również jego późniejsza działalność emisariusza i organizowanie powstania na ziemiach pod zaborem. Godne podziwu i odkupienia jest też dwukrotne uratowanie życia Hrabiemu i Gerwazemu.

- akt rezygnacji z zemsty na Jacku Soplicy, którą dawno temu poprzysiągł Gerwazy po śmierci swego pana, Stolnika.

- umiłowanie kraju ojczystego nie było też tak idealne, jak pokazuje to Mickiewicz. Wiemy jaka była nasza historia, ale poeta idealizuje: Tadeusza, który zachwyca się pięknem przyrody, wydarzenia związane z konstytucją 3-ego maja, koncert Jankiela, pomoc Napoleona, tradycja i obyczaje. Wszystko to jest piękne w książce, inaczej jednak wyglądała rzeczywistość.

- zajazd, który był atakiem zbuntowanej szlachty na sąsiedni dwór, okazuje się nagle wspólną walka z najeźdźcą pod hasłami patriotycznymi.

- Tadeusz i Zosia, jako powiernicy idei wolnościowych, wydają dekret zwalniający z poddaństwa chłopów.

W wyniku takich zbiegów i idei, które kierowały Mickiewiczem, powstał obraz szlachty, której najdroższym celem jest dobro kraju, życie w Soplicowie zaś toczy się spokojnie i w zgodzie z naturą, gdzie wszystko ma swoja przyczynę i miejsce. To jakby raj, idealna Polska, w której żyć chciałby każdy z nas. Niestety pomiędzy rzeczywistością, a mitem kreowanym przez Mickiewicza istniała wielka przepaść. Dlatego brak jest w "Panu Tadeuszu" jakiegokolwiek zdania o tym, że przeczuwa się już na zachodzie klęskę Napoleona w Rosji.

Samo Sopliowo przedstawione jest przez poetę, jako skansen i centrum polskości i patriotyzmu. Wszystko jest tu podbudowane tradycją i dawnymi obyczajami polskimi. Kultywowuje się tu wciąż dawne zachowania, choćby przy stole. Wyznaje się wielki szacunek dla osób starszych oraz dla płci pięknej, o czym wspomina się w mowie przy śniadaniu. Ważne są również takie zajęcia, jak polowanie z całym jego ceremoniałem, grzybobranie, szacunek dla mniejszości Żydowskiej. Nie powinno się też zapominać o stosownym stroju odzwierciedlającym staropolskie zwyczaje.

Ważną i godną omówienia sprawą przy lekturze "Pana Tadeusza" jest kwestia wyznaczników gatunku epopei. Wydaje się jednak, że utwór ten łączy w sobie kilka gatunków literackich. Są to z pewnością:

- gawęda szlachecka - charakteryzuje się tym, że narrator nie jest wszechwiedzący, często przerywa swą opowieść jakimiś dygresjami, w których pochwala lub gani wydarzenia i bohaterów.

- baśni - objawia się to w przypisywaniu przyrodzie właściwości cudownych, kształtowaniu jej na żyjącą i myślącą, mającą władzę działania. Choćby opis matecznika czy ogrodu.

- powieści psychologicznej - narrator ukazuje bohaterów, w taki sposób, by ukazać zależności ich działań od warunków historycznych społecznych i psychicznych.

- liryki - kiedy narrator zamienia się nagle w podmiot liryczny i w formie na przykład ody, wyznaje swoje uczucia.

- romansu - a raczej jego parodii, jeśli weźmiemy pod uwagę przykład Telimeny.

- powieści historycznej - której elementy odnajdujemy w przypadku tła historycznego oraz rzeczywistych postaci historycznych, które wplątane są w fabułę książki.

- poemat heroikomiczny, kiedy Mickiewicz opisuje sceny walki z Moskalami.

Z tego też względu błędne jest utożsamianie 'Pana Tadeusza' z epopeją, gdyż w rozumieniu teoretycznym - starożytnym, nie spełnia on nakazów i wymogów tego gatunku. Większe zasługi w takim rozumieniu ma obiegowa opinia o tym utworze, niż on sam. Jest tak dlatego, że " Pan Tadeusz" ukazuje:

- bohaterskie i waleczne czyny wybitnych jednostek

- ukazuje całą panoramę życia danej społeczności

- pojawia się bohater zbiorowy, którym jest albo szlachta albo cały naród polski.

- przedstawia ważny i przełomowy moment historyczny w życiu tej społeczności, który powoduje zjednoczenie się wrogich sił i wspólna walkę z wrogiem

- napotykamy w nim na takie formy, jak inwokacja, które były charakterystyczne dlatego typu dzieł. Tu poeta odwołuje się nie do muz czy bogów, ale do symboli chrześcijańskich.

- poza tym stosuje trzynastozgłoskowy wiersz ze średniówką i rymach parzystych

- epickie i malownicze opisy umożliwia jego stychiczny rodzaj

- poeta stosuje bardzo plastyczny i wybujały język poetycki, który wręcz wyraża ruch i barwy, co jest pewnym wyolbrzymieniem zjawisk opisywanych przez autora

- Mickiewicz operuje zabiegiem animizacji i personifikacji - nadaje ludzkie cechy przyrodzie, ale i ludzi często określa jako element matki natury. Daje to efekt wzajemnego się przenikania i pokojowego współistnienia.

Tak pokrótce omówić można to wielkie narodowe dzieło, które wciąż może nas interesować i pobudzać naszą wyobraźnię.