Geneza powstania Pana Tadeusza

Adam Mickiewicz pracował nad epopeją "Pan Tadeusz", która okazała się jego najwybitniejszym dziełem, w Paryżu przez okres około dwóch lat. Dzieło zostało ukończone w roku 1834. Przypuszcza się, że pomysł napisania "poematu sielskiego" narodził się podczas pobytu poety w Wielkopolsce. Jednak samo powstawanie dzieła szło opornie, do czego przyczyniła się przede wszystkim panująca w Paryżu atmosfera oraz kłopoty osobiste. Literacki powrót do kraju "lat dziecinnych" miał pomóc poecie w ucieczce od owej gnuśnej atmosfery, jaka panowała wśród polskiej emigracji we Francji. Poeta wspomina o tym w Epilogu "Pana Tadeusza":

"O tym-że dumać na paryskim bruku,

Przynosząc z miasta uszy pełne stuku

Przeklęstw i kłamstwa, niewczesnych zamiarów,

Zapóźnych żalów, potępieńczych swarów!"

Nieco dalej Mickiewicz wyraża swoje wielkie pragnienie, by jego dzieło dotarło do szerokiej rzeszy czytelników w kraju:

"O gdybym kiedy dożył tej pociechy,

Żeby te księgi zbłądziły pod strzechy"

Kiedy poeta tworzył swój poemat, nieustannie towarzyszyła mu szczera tęsknota za ojczyzną. Kraj rodzinny na zawsze zostanie w jego pamięci i jawi mi się jako: "Święty i czysty jak pierwsze kochanie".

Nakreślenie okoliczności fabuły Pana Tadeusza

Miejscem akcji utworu jest Soplicowo na Litwie i otaczające go tereny położone nad Niemnem. Przestrzeń przedstawiona w utworze jest realna i określona geograficznie. Wydarzenia rozgrywają się w zaścianku, na dworze, na zamku, w karczmie, sadzie, ogrodzie i lesie. Świat przedstawiony w utworze tworzy swoiste centrum świata, pewien mikrokosmos.

Wydarzenia rozgrywają się w ciągu pięciu dni, latem 1811 roku, a także w trakcie jednego wieczoru i niecałego dnia w 1812 roku. Pojawiają się również epizody sięgające do najazdu szwedzkiego w wieku XVII (ks. VI) oraz okresu panowania Stanisława Augusta. Tło historyczne wydarzeń stanowi epoka napoleońska. Na uroczystości zaręczyn Tadeusza i Zosi goszczą rzeczywiści dowódcy legionowi, jak Karol Kniaziewicz, Jan Henryk Dąbrowski, Kazimierz Małachowski oraz Ludwik Pac. Mamy tu do czynienia ze zgraniem rytmu historii z rytmem natury.

Fabuła eposu osnuta jest wokół procesu i sporu o majątek, który to spór stanowi wątek główny. W momencie rozpoczęcia się akcji utworu, konflikt toczy się o prawa własności zamku. Spór ma swe źródła w czasach wojny polsko-rosyjskiej, tak zwanej "kościuszkowskiej", kiedy to Rosjanie napadli na zamek należący do magnata Horeszki. Wtedy to, w sposób podstępny i zdradziecki, zbiedniały szlachcic Jacek Soplica, wiedziony chęcią prywatnej zemsty, zabił Stolnika. Wówczas znaczna część magnackich dóbr zostaje przez Targowiczan nadana jego rodzinie, a reszta rozdzielona pomiędzy wierzycieli. Zamek nie mógł wtedy znaleźć właściciela, gdyż podupadły majątek wymagał znacznych nakładów pieniężnych na utrzymanie i remont. W końcu ruiny znalazły amatora w osobie bogatego i romantycznego, dalekiego krewnego Horeszków. Właśnie wtedy brat Jacka Soplicy, Sędzia, zarządzający jego majątkiem, niespodziewanie zapragnął pozostać właścicielem zamku, kierował się przy tym wrodzonym upodobaniem do pieniactwa i procesów. Tak więc sprawa znalazła się w sądzie, a końca procesu nie było widać.

W trakcie trwania utworu poznajemy pogmatwaną historię Jacka Soplicy, który stał się przyczyną całego konfliktu. Ważny wątek stanowi miłość Zosi i Tadeusza, którym na przeszkodzie staje przez pewien czas polująca na męża Telimena. Wśród wątków pobocznych można wymienić spór dotyczący chartów.

Streszczenie Pana Tadeusza

Księga I. "Gospodarstwo"

Do Soplicowa, majątku stryja, po trwającej dziesięć lat nauce powraca z Wilna Tadeusz. Wkrótce po przybyciu odkrywa, że w jego dawnym pokoju mieszka urocza dziewczyna, którą ma okazję przypadkiem podejrzeć.

W związku z toczącym się w sądzie procesem między Hrabią Horeszką a Sędzią w Soplicowie przebywa wielu gości. Podczas wieczerzy odbywającej się w zamku, sędzia przemawia na temat grzeczności, natomiast Podkomorzy na temat mody. Tadeusz wdaje się we flirt z Telimeną, swoją dalszą krewną. Omyłkowo uznaje ją za ową piękność, którą przelotnie widział rano. Przy stole toczy się także spór między dwoma myśliwymi, Asesorem i Rejentem, dotyczący zalet ich chartów. Okazją do rozstrzygnięcia sporu będzie polowanie na zające, zapowiedziane na następny dzień. Wieczerza dobiega końca.

Nocą do przybywa Sędziego bernardyn, ksiądz Robak, który przynosi ze sobą wiadomości o działaniach napoleońskich.

Księga II. "Zamek"

Rankiem wszyscy wyruszają na polowanie. Hrabia spóźnia się i dlatego pozostaje w zamku, gdzie Gerwazy opowiada mu historię śmierci poprzedniego właściciela zamku, tj. Stolnika. Został on zastrzelony podczas ataku Moskali przez brata Sędziego, Jacka Soplicę. Stolnik Horeszko odrzucił jego prośbę o rękę swojej córki. Hrabia przyrzeka, że nie pozwoli Soplicom na przejęcie Zamku.

Wbrew oczekiwaniom, spór o charty nie zostaje rozstrzygnięty na polowaniu. Uczestnicy polowania powracają na śniadanie do dworu.

Konflikt między Asesorem i Rejentem przeradza się w zakład. Telimena wysuwa propozycję grzybobrania.

Księga III. "Umizgi"

Hrabia podkrada się pod sad, gdzie podpatruje nieznaną dziewczynę zajmującą się dziećmi i ptactwem. Po rozmowie z nią udaje się do lasu, gdzie na grzybobraniu przebywają mieszkańcy Soplicowa. Sędzia i Telimena naradzają się na temat przyszłości jej wychowanicy, Zosi Horeszkówny i Tadeusza. Telimena sprzeciwia się życzeniu Jacka Soplicy, który łoży pieniądze na utrzymanie Zosi, aby połączyć młodych małżeństwem.

Pod urokiem Telimeny pozostaje Hrabia, który natchniony jej urodą wykonuje szkic rozmawiających. Razem z Telimeną podziwiają piękno włoskiego krajobrazu. Tadeusz pełen patriotyzmu, podkreśla urodę terenów litewskich. Po powrocie do domu przybywa gajowy z wiadomością o pojawieniu się niedźwiedzia.

Księga IV. "Dyplomatyka i łowy"

Tadeusz zostaje obudzony przez "zjawisko w papilotach". Okazuje się, że jest nim piękność widziana przez niego pierwszego dnia.

Ksiądz Robak poucza zgromadzoną w karczmie drobną szlachtę o działaniach Napoleona. Stara się namówić ich na zorganizowanie na Litwie zbrojnego powstania. Później podąża za Tadeuszem spieszącym na polowanie.

W trakcie polowania zraniony niedźwiedź zagraża żuciu Hrabiego i Tadeusza. Celnym strzałem ocala ich ksiądz Robak.

Na zakończenie polowania Wojski daje koncert gry na rogu. Na uczestników czeka też wyborny poczęstunek. W drodze powrotnej Wojski opowiada historię Domejki i Dowejki.

Księga V. "Kłótnia"

Telimena snuje małżeńskie plany względem Tadeusza. W między czasie szykuje Zosię do pierwszego publicznego występu. Na początek przedstawia ją powracającym do dworu myśliwym. Wreszcie i Tadeusz poznaje Zosię, którą jest oczarowany. Zazdrosna Telimena urządza mu scenę, po której Tadeusz wychodzi. Przypadkiem napotyka w "Świątyni dumania" Telimenę i pomaga jej uwolnić się od mrówek. Ma miejsce kolejna wieczerza na zamku. Tadeusz rozdrażniony jest kokieterią Telimeny i zalotami Hrabiego wobec Zosi. Wraz z pojawieniem się Gerwazego wybucha kłótnia i bójka, w efekcie których goście Sędziego opuszczają zamek. Hrabia i Gerwazy planują napad na majątek Sopliców.

Księga VI. "Zaścianek"

Sędzia postanawia wnieść skargę do sądu przeciw Gerwazemu i Hrabiemu. Dopiero perswazja księdza Robaka odwodzi go od tego zamiaru. Protazy przybywa do zamku z pozwem. Wkrótce pojawia się tam ksiądz Robak. Okazuje się, że Hrabia wyruszył ze zbrojnym oddziałem na zaścianek Dobrzyńskich.

W Dobrzynie szlachta radzi się u Maćka nad Maćkami.

Księga VII. "Rada"

W Dobrzynie trawa narada. Przybyły Gerwazy błędnie rozumie słowa księdza Robaka, który mówi o konieczności "wymiatania śmieci". Maciek na Maćkami i Żyd Jankiel starają się ułagodzić wzburzoną szlachtę. W końcu pojawia się Hrabia. Wszyscy zbierają się w karczmie, później zamierzają ruszyć na dwór.

Księga VIII. "Zajazd"

Po wieczornej rozmowie o przedziwnych znakach pojawiających się na niebie, goście udają się na spoczynek. Ksiądz Robak daje się poznać Sędziemu, jako jego brat. Prosi go, by po jego śmierci nadal czynił przygotowania do zbrojnego powstania.

Tadeusz, mając już dość miłosnych rozterek, zastanawia się nad wstąpieniem do wojska. Telimena ma do niego żal, że najpierw ją uwodził, a później odrzuca. Sam Tadeusz, który nie chce przeszkadzać w miłości Hrabiego i Zosi, uznaje, że jedynym wyjściem jest się utopić. Dociera nad staw, gdzie wpada w sidła Hrabiego, ruszającego na dwór. W Soplicowie przybyła szlachta urządza tam ucztę. Protazemu udaje się uciec. Zwycięzcy zapadają w sen.

Księga IX. "Bitwa"

W środku nocy śpiącą szlachtę wiążą przybyli Moskale. Przybyły rano ksiądz Robak zaprasza oficerów rosyjskich na suto zakrapiane śniadanie. W tym czasie przebrani za chłopów szlachcice uwalniają więźniów. Wywiązuje się bitwa, podczas której celnością wyróżnia się Tadeusz. Ksiądz Robak z narażeniem życia ocala Gerwazego, jednak sam zostaje śmiertelnie ranny. Moskale ponoszą porażkę.

Księga X. "Emigracja. Jacek"

Nadchodzi burza. Drogi i mosty są nieprzejezdne, dlatego wieści o bitwie nie mogą się szybko rozejść. U Sędziego odbywa się narada.

Kapitan Rykow przyrzeka zaświadczyć, że bitwę wywołał przypadkowy strzał majora Płuta, jednak ci, którzy odznaczyli się w walce, zmuszeni są uciec dna teren Księstwa Warszawskiego. Tadeusz wyznaje Sędziemu, że zamierza poślubić Zosię, jak tylko odznaczy się w boju. Zosia wręcza mu na pożegnanie relikwiarzyk i obrazek św. Genowefy. Telimena zwraca swą uwagę na Hrabiego i przypina mu wstęgę. Ksiądz Robak czując zbliżającą się śmierć, postanawia się wyspowiadać. Wyjawia Gerwazemu, że naprawdę nazywa się Jacek Soplica. Gerwazy, wysłuchawszy jego historii, wybacza mu. Ksiądz Robak umiera dowiedziawszy się jeszcze, że Francja oficjalnie wypowiedziała wojnę Rosji.

Księga XI. "Rok 1812"

Wiosną, 1812 roku, wojska Napoleona wkraczają na Litwę. W ślad za nimi podążają polscy żołnierze. Do Soplicowa przyjeżdżają generałowie Kniaziewicz, Dąbrowski, Małachowski, Grabowski i Giedrojć. Przeprowadzona zostaje pośmiertna rehabilitacja Jacka Soplicy. W Soplicowie odbywają się potrójne zaręczyny: Zosi i Tadeusza, Telimeny i Rejenta oraz Hreczeszanki i Asesora. Rozstrzygnięty zostaje także konflikt o charty.

Zosia występuje w narodowym stroju, zaś Telimena się spóźnia.

Księga XII. "Kochajmy się"

Trwa uczta, na której goście zachwycają się należącym do Wojskiego serwisem i raczą się staropolskimi daniami. Powszechne oburzenie wywołuje Rejent, ubrany w strój według francuskiej mody. Tadeusz z Zosią w pięknym geście uwalniają od pańszczyzny swoich włościan. Jankiel daje wspaniały koncert. Tańce rozpoczyna polonez, którego w pierwszej parze prowadzi Podkomorzy z Zosią.

Kompozycja "Pana Tadeusza" i charakterystyka epopei jako gatunku

"Pan Tadeusz, to dzieło łączące elementy rozmaitych gatunków literackich. Należą do nich: gawęda szlachecka (narrator ma ograniczoną wiedzę, jakby na marginesie chwali albo gani bohaterów z punktu widzenia któregoś z nich), baśń (przyrodzie przypisane są cudowne cechy, widać to w opisie ogrodu, matecznika czy w wykładzie o astronomii Wojskiego), powieść psychologiczna (tu narrator jest wszechwiedzący i ukazuje społeczno-historyczne oraz psychiczne czynniki motywujące działania bohaterów), poezja liryczna (czasem zamiast narratora wypowiada się wyrażający uczucia podmiot liryczny), parodia romansu (perypetie miłosne Telimeny i Tadeusza), powieść historyczna (jej elementem są opisy wojennych wydarzeń), poemat heroikomiczny (walka z Moskalami). Mickiewicz umiejętnie umiał połączyć komizm (narada w zaścianku, umizgi Hrabiego wobec Zosi) z tragizmem (spowiedź i śmierć Jacka Soplicy), realizm (jak przy opisie uczty) z liryzmem opisów przyrody. Nie jest więc "Pan Tadeusz" epopeją w ścisłym rozumieniu. Zawiera jednak liczne jej elementy, takie jak: ukazanie bohaterskich czynów wybitnych postaci, przedstawienie wielobarwnej panoramy życia danej grupy społecznej, pokazanie przełomowego momentu w życiu narodu, który staje się zbiorowym bohaterem poematu. Mickiewicz korzysta z klasycznych wzorców eposu, przystosowane do polskich realiów, jak np. inwokacje do Ojczyzny i Matki Boskiej.

Metrum utworu stanowi trzynastozgłoskowiec, w którym po sylabie siódmej następuje średniówka. Zastosowane zostały rymy parzyste i wiersz stychiczny, umożliwiający potoczystość opowieści i epicką rozlewność. Bardzo plastyczny jest język utworu, który eksponuje barwę i ruch. Charakterystyczna dla stylu Mickiewicza jest hiperbolizacja (wyolbrzymienie) opisywanych zjawisk. Można zaobserwować wzajemne przenikanie się świata ludzi i zwierząt. Służy temu nadanie przyrodzie ludzkich cech, a zwierzęcych ludziom.

Bohaterowie "Pana Tadeusza"

Rodzina Sopliców:

Sędzia - patriota, dobry Polak, dba o tradycję, rozważny i mądry, troszczący się o gospodarstwo i poddanych.

Jacek Soplica - przebrany za Ksiądza Robaka, ukrywa swą tożsamość. Był przystojnym, ubogim szlachcicem, pełnym fantazji i odwagi, najpierw porywczym hulaką, później ofiarnym zakonnikiem bernardynem, który poświęcał się dla narodowej sprawy.

Tadeusz - syn Jacka Soplicy, młodzieniec bez doświadczenia, ale wielki patriota, dla którego obowiązki wobec ojczyzny stoją wyżej od osobistego szczęścia, jakim jest małżeństwo z Zosią.

Wojski Hreczecha - daleki krewny Sopliców, znakomity gawędziarz i organizator polowań.

Telimena - związana z rodziną nikłym pokrewieństwem, kobieta dojrzałą, o romantycznym usposobieniu, zapatrzona w cudzoziemskie wzorce.

Protazy Brzechtalski - Woźny trybunału sądowego, oddany swojej pracy, z namiętnością przeglądający stare sądowe akta.

Podkomorzy - świetny dyplomata, ośmieszający cudzoziemszczyznę, zachwycony waleczną postawą młodzieży. Rejent Bolesna i Asesor - skorzy do sporów pieniacze, goszczący u Sopliców.

Rodzina Horeszków:

Stolnik - wyrachowany polityk, bogaty magnat, odmówił Soplicy ręki swojej córki Ewy, choć wiedział, że młodzi się kochają, zabił go za to Jacek Soplica.

Ewa - poślubiona, jak chciał ojciec, Wojewodzie, zmarła gdzieś na Syberii.

Zosia - córka Ewy, bardzo młoda dziewczyna, niezwykle skromna i cnotliwa, ceniąca polskość.

Hrabia - daleki krewny Horeszków, podróżnik i światowiec, wrażliwy miłośnik malarstwa, zaangażuje się w działania na rzecz ojczyzny.

Gerwazy - klucznik Horeszków, nieprzejednany wróg Sopliców, sprytny i przebiegły, umie manipulować szlachtą, potrafi wielkodusznie przebaczyć wrogowi.

Problematyka utworu

Mickiewicz wytyka w "Panu Tadeuszu" narodowe wady polskiej szlachty: wybujałą dumę i pychę (doskonale obrazuje je postawa Stolnika), warcholstwo szlachty zawsze skorej do bójek (jak porywczy Gerwazy, czy zapalczywy w młodości Jacek), anarchię (nie uznawanie autorytetu władzy), przedkładanie własnego interesu nad dobro publiczne (np. Gerwazy psuje patriotyczne plany Robaka, Jacek korzysta z napaści Moskali, by porachować się ze Stolnikiem), kłótliwość (przykładem spór Asesora i Rejenta o charty). Równocześnie poeta przedstawia idealny obraz chwalebnej przeszłości Polaków. Jacek swoją działalnością patriotyczną i walką w obronie ojczyzny odkupił swe dawne winy wobec rodu Horeszków, umarł wyznawszy swe grzechy i uzyskawszy przebaczenie. W końcu nawet nieprzejednany Gerwazy zdobywa się na przebaczenie i rezygnuje z zemsty.

Mickiewicz podkreśla umiłowanie ojczyzny, jaki towarzyszy Tadeuszowi, zachwyconemu pięknem litewskiego krajobrazu. Polacy bez wahania sięgają za broń, gdy w grę wchodzi dobro ojczyzny (Horeszko walczył za majową konstytucję, szlachta popiera działania Napoleona, licząc, że dzięki niemu Polska odzyska wolność). Podziwu godna jest solidarność, z jaką Polacy są w stanie wznieść się ponad podziałami (wspólnie walczą z Moskalami). Młode pokolenie, reprezentowane przez Zosię i Tadeusza, realizuje idee równości i wolności (uwłaszczenie chłopów). Wszystko to składa się na przedstawiony w "Panu Tadeuszu" obraz rajskiego niemal, szlacheckiego życia, pędzonego zgodnie z naturą. Bardzo wyraźny jest mit kraj dzieciństwa i idealizacja ojczystej przyrody. Dzięki zastosowaniu humoru, osłabiony zostaje tragizm wydarzeń. Nie ma też tu miejsca na zapowiedź klęski, jaka spotka Napoleona pod Moskwą.