Henryk Sienkiewicz stworzył "Potop", kiedy Polska była w niezwykle trudnym okresie historycznym. Kraj był pod zaborami. Nadzieja na odzyskanie niepodległości zaczynała słabnąć, wygasła chęć do dalszej walki. W dwóch powstaniach, w których ponieśliśmy klęskę zginęło wiele osób, w tym również najwartościowsze jednostki. Pisząc swą powieść autor dostrzegał upadek ideałów haseł pozytywistycznych oraz potrzebę dodania otuchy, przywrócenia nadziei i pokazania odpowiedniej drogi zagubionemu narodowi. Sienkiewicz posłużył się autentycznymi wydarzeniami historycznymi, aby przywrócić chęć walki o ojczyznę załamanym polakom. W utworze ukazany jest naród, przywiązany do tradycji, kraju rodzinnego i przodków. Przedstawieni ludzie, mają poczucie solidarności podczas zagrożenia niepodległości ojczyzny. Bardzo istotnym momentem powieści jest obrona Jasnej Góry. Naród potrafi wtedy zjednoczyć się u boku króla Jana Kazimierza, by wspólnie walczyć ze Szwedami. Autor dodaje Polakom wiary w walce, kiedy sytuacja wydaje się beznadziejna. Sienkiewicz chce zmobilizować Polaków, krytykuje szlachtę, przedkładającą własne zachcianki nad dobro ojczyzny. W utworze widzimy wiele narodowych wad, jak na przykład: samowolę, prywatę, nadmierną dumę, ale także pojawia się nadzieja, że Polacy mogą w obliczu zagrożenia zmobilizować się by wspólnie walczyć o własną ojczyznę.
"Potop" kreuje bohatera, który popełnia mnóstwo błędów, ale ma możliwość pełnej rehabilitacji. Kmicic przeżył niełatwy proces przemiany. Zbrodniarz i zdrajca staje się bohaterem, gotowym poświęcić swoje życie dla ojczyzny. W utworze czytamy również o podobnych wyidealizowanych postaciach. Hetman Czarniecki- wódz i człowiek bez skazy, lub Oleńka- skromna, młoda dziewczyna, kochająca Kmicica, która może być uosobieniem idealnej kobiety. Sienkiewicz wyraźnie rozgranicza dobro od zła. Każdy czyn bohaterów jest oceniony. Postacie nie są płytkie i groteskowe. Pozytywni bohaterowie są mocno wierzący, Bóg i ojczyzna to podstawowe wartości. Zło w powieści jest obcą kulturą, religią, ideałami. Przykładem jest tu Janusz Radziwiłł, wyznający protestantyzm. Powodem do zdrady według Sienkiewicza jest pycha magnata i jego chęci do tronu.
Ważną rolę w utworze spełniają postacie historyczne. Był to w koncepcji dzieła, mającego służyć "ku pokrzepieniu serc". Sienkiewicz wstawił do "Potopu" schematy fabularne, motywy romansu rycerskiego, ludowych baśni oraz realne obrazy historyczne. Polacy są ukazani jako dzielny i ambitny naród, pełen patriotyzmu i przywiązania do tradycji. Autor pokazuje również, że naród nie może przegrać, kiedy pomaga mu Bóg, a bieg wydarzeń jest zależny od wybitnych jednostek.
"Potop" jest powieścią napisaną "ku pokrzepieniu serc", aby Polacy mogli podnieść się i odzyskać suwerenność. Dla udręczonych Polaków było to bardzo ważne, dawało im bowiem nadzieję na podtrzymanie integralności narodowej, poczucie własnej wartości i odrodzenie się uczuć patriotycznych.
Andrzej Kmicic- główny bohater powieści to człowiek młody, typowy hulaka, który chce z życia czerpać same przyjemności. Gdy jednak uświadamia sobie, w jakim niebezpieczeństwie znajduje się kraj, staje się jednym z najgorliwszych obrońców. Andrzej znacznie różni się od Mickiewiczowskiego Konrada, który chociaż chce walczyć z zaborcą, walczy jedynie z sobą samym. Babinicz od samego początku przechodzi do czynu. Walczy niezwykle dzielnie i brawurowo. Kmicic jest dla Sienkiewicza wzorem postępowania. Autor chce pokazać, że w czasach Jana Kazimierza Polska była również w ciężkiej sytuacji, mimo tego obywatele byli w stanie przywrócić wolność.
Obok idei "pokrzepienia serc" Sienkiewicz przypomina Polakom symbole, które świadczą o tradycjach, pochodzeniu i wartościach. Częstochowa jest jednym z największych symboli polskości. Ocalała ona jedynie dzięki bohaterskiej walce rycerzy i mnichów. Rola tego miasta jest bardzo duża, przypomina o kulturze, tradycji, zaufaniu do Boga. Sienkiewicz wieloma akcentami w powieści potwierdza fakt, iż utwór ma dawać nadzieję, mobilizować do walki i służyć "ku pokrzepieniu serc".
