"Grażyna" jest powieścią poetycką, jej fabuła ma związek z dziejami średniowiecznej Litwy. Została wydana w Wilnie (1823 r.) i znalazła się w II tomie "Poezyj" Adama Mickiewicza.
Treść dzieła:
Akcja toczy się w końcu XIV stulecia na Litwie, podczas wojen książąt dzielnicowych z Litwy, przeciwko rządom wielkiego księcia Witolda.
Utwór zaczyna opis zamku Litwora, leżącego "na barkach nowogródzkiej góry", gdzie zjeżdżają posłowie krzyżaccy.(cytat)
Główna bohaterka utworu - Grażyna, sprzeciwia się zamierzeniom swego małżonka, księcia Nowogródka imieniem Litwor, który poszukuje wsparcia u Zakonu krzyżackiego w celu walk przeciw Witoldowi, potomkowi Kiejstuta.
Witold jest jedną z najważniejszych osób na Litwie, miał oddać Litworowi ziemie litewskie (które były własnością Grażyny, żony księcia Litwora) i ogłosić go ich księciem, lecz nie dotrzymał złożonej przysięgi. Z tego powodu, Litwor nawiązuje przymierze z Zakonem aby pokonać Witolda. (cytat)
Stary służący Litwora - Rymwid, a także żona księcia, starają się odwieść go od podstępnych zamiarów. Niestety, ich starania nie przynoszą oczekiwanego skutku. Wobec tego Grażyna, nie mówiąc nic Litworowi, postanawia odesłać posłów krzyżackich. (cytat) Ci, obrażeni odjeżdżają, lecz zapowiadają wojnę. Ten właśnie moment można określić, jako punkt kulminacyjny (tzn. moment największego napięcia utworu), jest to także punkt zwrotny, który całkowicie odmienia nie tylko bieg wydarzeń, ale również i dzieje postaci.
Żona księcia doprowadza do walki armii Litwora i Zakonu oraz osobiście w tajemnicy jest ich uczestniczką, przebrana w odzież małżonka (mieli podobną budowę ciała). (cytat)
W chwili, kiedy wojska litewskie zostały rozgromione, zjawia się rycerz odziany w czarny płaszcz. (cytat)
Pomoc nadeszła zbyt późno. Nic nie mogło już ocalić Grażyny. Śmiertelny cios zadaje jej w starciu z komturem Krzyżaków Dyterichem z Kniprody, ostrze krzyżackiego miecza. Świadkiem tego jest czarny rycerz. (cytat)
Armia nowogródzka zwycięża, zaś tajemniczy wojownik znika.
Zgodnie z dawnym zwyczajem, zwłoki zmarłego wodza składa się na stosie. Chór wajdelotów odśpiewuje pieśni. W trakcie ceremonii po raz kolejny zjawia się czarny rycerz, wtedy to dopiero wszyscy uświadamiają sobie, iż jest nim Litwor, nowogródzki książę (cytat).
Wydaje on rozkaz, by podpalić stos. Do zebranych mówi: (cytat)
Książę, pragnąc odkupić własne winy, podbiega i rzuca się w płonący stos małżonki, odbierając sobie życie.
Konstrukcja i cechy charakterystyczne gatunku:
Kompozycja utworu zawiera wiele niedopowiedzeń, np. tajemniczy sen Litwora albo niesamowicie długą noc, kiedy rozgrywa się akcja dzieła, czy pojawienie się czarnego rycerza.
W utworze, poeta przedstawił typowe wyznaczniki dzieł romantycznych, jak np.: tajemniczość i zagadkowość. Wykorzystał także elementy ludowe.
Fakty historyczne połączył Mickiewicz z fikcją, stwarzając bohaterów i towarzyszące im tragiczne wydarzenia. Mickiewiczowski utwór, który jest powieścią poetycką (pisany jednozgłoskowcem), może być zaklasyfikowany do epiki. Ten charakter epicki, nadaje "Grażynie" tok narracji, precyzja opisów oraz sposób charakteryzowania postaci.
Maurycy Mochnacki (krytyk literacki, który żył wtedy, kiedy Mickiewicz), w ten sposób określił "Grażynę": "Doskonałe malownictwo artystyczne, najpiękniejszy realizm poetycki, prawdziwe objawienie przeszłości".
Postaci utworu:
Grażyna - małżonka księcia Litwora, wywodzi się z bogatego litewskiego rodu. Uznawano ją za najpiękniejszą kobietę na ziemiach litewskich. Łączyła w sobie urok młodej dziewczyny z dojrzałą kobietą. (cytat)
Dość szczupłą i smukłą sylwetką, jak również i postawą podobna była do swego małżonka. Piękna księżna nowogródzka, nie przepadała za niewieścimi zajęciami. Często dosiadała koni, uczestniczyła w polowaniach, to od niej nierzadko uzależnione były "wojny i sądy i tajne układy", ponieważ Litwor często korzystał z jej doradztwa. Grażyna nigdy tego nie rozgłaszała, z tego powodu praktycznie nikt o tym nie wiedział. Była zagorzałą patriotką, niezwykle dzielną, była gotowa do najwyższych poświęceń na rzecz spraw narodowych. Nie wyrażała zgody na zawarcie sojuszu z Zakonem krzyżackim przeciw swemu narodowi oraz Witoldowi.
Litwor - jest bohaterem romantycznym, w którym zachodzi proces metamorfozy wewnętrznej. Pragnie władzy, pyszny, za wszelką cenę chce utrzymać niezależność. Kiedy uświadamia sobie swoją niegodziwość oraz zdradę, chce bohaterskimi czynami, a następnie własną śmiercią odkupić wszystkie swoje winy. Jest postacią pełną dynamizmu.
Rymwid - to człowiek w podeszłym wieku. Jest zaufanym doradcą, a także przyjacielem Litwora. Bardzo kocha swój kraj i dlatego nie może wytłumaczyć sobie zdrady, którą planuje książę. Chce go od tego odwieść.(cytat)
Problematyka:
Czołowy motyw "Grażyny" stanowi idea zachowania jedności narodowej Litwy w XIV stuleciu. Pycha Litwora oraz Patriotyzm Grażyny, przekształca się z problemu narodowego w dramatyczny problem moralny człowieka.
