"Potop" Henryka Sienkiewicza

"Potop" druga część trylogii, ukazywał się tak jak poprzednia drukowany w odcinakach. Powieść cieszył się ogromnym zainteresowaniem wśród czytelników, publikowały ją jednocześnie trzy czasopisma: krakowski "Czas", warszawskie "Słowo", wielkopolski "Dziennik Poznański". Dzięki temu nowy utwór sławnego już wówczas Henryka Sienkiewicza docierał do mieszkańców wszystkich trzech zaborów. Łącznie czas publikacji prasowych obejmował lata 1884 - 1886. Wydanie książkowe pojawiło się tuż po zakończeniu publikacji prasowych jeszcze w październiku 1886 roku, stanowiło ono wydanie sześciotomowe

.

Fabuła i kompozycja

Zdarzenia ukazane w "Potopie" dotyczą wojny polsko- szwedzkiej, czyli tak zwanego potopu szwedzkiego. Akcja obejmuje lata: 1655 - 1656. jest to wiec niedługi odcinek czasowy dla tak obszernego dzieła, co sprawia, ze wydarzenia są ukazane szczegółowo, jest też miejsce na dokładną prezentację zjawisk społecznych.

Główne wątki

Główne wątki są dwa, spłatają się ze sobą i stanowią o kompozycji utworu

- wątek. historyczno-polityczny, który obejmuje przede wszystkim zdarzenia wojny polsko - szwedzkiej. Ukazane zostały tu bitwy, polityczne spiski i układy, szwedzkiego także należące do tego wątku zjawiska szwedzkiego życia społecznego i obyczajowego, dokumentujące koloryt epoki (degradację moralną i początki odrodzenia)

- wątek miłosny oparty na klasycznym trójkącie. Oczywiście głównymi bohaterami romansu są Kmicic i panna Oleńka. Tym trzecim jest książę Bogusław Radziwiłł, który właściwie porywa pannę. Ponadto struktura romansu obejmuje wiele przeszkód natury zewnętrznej i moralnej. Wybranek musi udowodnić swe męstwo i prawość, by zasłużyć na miłość ukochanej.

Kompozycja wątków

- wątek romansowy rozpoczyna się pomyślnie, panna jest przyrzeczona Kmicicowi, oboje przypadają sobie do gustu już przy pierwszym spotkaniu. Jednak dochodzi do kolejnych konfliktów, pogarszają się stosunki Kmicica ze szlachta laudańską, która jest prawnym opiekunem Oleńki, potem jest coraz gorzej, Kmicic popełnia kolejne wykroczenia, porywa ukochaną, przegrywa pojedynek o nią, dopuszcza się (choć nieświadomie) zdrady. Tak więc wątek romansowy rozpoczyna i kończy akcje. Pierwsze sceny dotyczą spotkania Kmicica i Oleńki, a końcowe rehabilitacji Kmicica przed szlachta laudańską i samą Oleńką. Romans stanowi wiec klamrę spinającą całą konstrukcję powieściowa.

- wątek historyczny wkracza nieco później, potem już tocząc się równolegle do perypetii miłosnych, i stanowiąc poniekąd tło dla zmagań bohaterów.

Równolegle jest prowadzona droga moralna Kmicica i pozostałych członków społeczeństwa, pan Andrzej stanowi tu jednostkowy przykład szerszego procesu. Jego upadek (zdrada) łączy się z demoralizacja całego społeczeństwa. Ale jego poprawa i wreszcie publiczne uznanie zasług są początkiem odrodzenia narodu i dobra wróżba na przyszłość.

Akcja

Wielotomowa powieść obejmuje zaledwie rok historycznych zdarzeń, mimo to jej tok jest wartki, następują tu częste zwroty akcji, zmiany nastroju i gwałtowne zdarzenia. W konstrukcji akcji wyraźna jest poetyka powieści walterscottowskich. Mamy wiec do czynienia z takimi zdarzeniami jak porwania, pojedynki, przebrania, nagłe ucieczki, nadzwyczajne zbiegi okoliczności czy zawieszanie rozwoju akcji w jej kulminacyjnym punkcie (najczęściej koniec rozdziału). Trzy zasadnicze ujęcia kompozycyjne sienkiewiczowskiej powieści to: stopniowanie, kontrast i zaskakująca niespodzianka.

Narracja

Narracja nie jest jednolita, dominuje jednak trzecioosobowa. Ów narrator jest wszechobecny i wszystkowiedzący, komentuje zdarzenia, ujawnia uczucia, wybiega w przyszłość. Ale jest też narrator, który obiera sobie punkt widzenia świadka zdarzeń, który obserwuje je z punktu widzenia ówczesnych.

Narracja bywa subiektywna ( komentarze, odautorskie oceny, bezpośrednie wartościowanie), stylizowana (relacje prowadzone w stylu siedemnastowiecznych kronik, potęgujące nastrój historyczny, lub utrzymane w stylu pamiętnikarskim, wprowadzające perspektywę siedemnastowiecznego szlachcica), w miarę obiektywna 9jakby przedstawiana przez współczesnego historyka, z naciskiem na fakty).

Fabuła

Zdarzenia przywoływane w powieści obejmują okres znacznie szerszy niż sama akcja. Poruszane są następujące fakty:

- poddanie się oddziałów Chmielnickiego Rosji w roku 1654. jest to początek wojny polsko-rosyjskiej. Dochodzi do wkroczenia dwóch potężnych armii rosyjskich na Litwę i Białoruś. Nie mogąc pisać o tego rodzaju wydarzeniach dosłownie, Sienkiewicz nazywa wojnę wojną z Septentrionami, z Chowańskim.

- akcja rozpoczyna się przybyciem Kmicica do Wodoktów, ale z retrospekcji dowiadujemy się, ze Herakliusz Bilewicz, zapisał mu w testamencie wieś Lubicz. Cały swój majątek przekazał zaś wnuczce Aleksandrze, zaznaczając jednocześnie, że ma ona wyjść za Kmicica. Oczywiście ma też możliwość wstąpienia do klasztoru, gdyby wybrany je n męża kandydat nie spełniał oczekiwań.

- jest styczeń 1655 roku, Kmicica ze znaczna zwłoką przybywa wreszcie do Wodoktów i poznaje swa narzeczoną, jednak wzajemna fascynacja napotyka na duże różnice charakterów o postępowania. Panna nie może wybaczyć Kmicicowi najazdu na laudańską szlachtę. Kmicica inaczej interpretuje i ocenia fakty. Kiedy jego kompania dewastowała okoliczna karczmę, zachowując się przy tym bardzo nieobyczajnie, laudańska szlachta po prostu ich wymordowała. Dla Kmicica jest to obraza i należy ją pomścić, dla niego śmierć towarzyszy, którzy byli banda przestępców, była wierną kompanią, jego obowiązkiem było pomścić jej śmierć. Toteż rusza na Butrymów i niszczy okoliczne wsie. Dal Oleńki taki postępek jest niewybaczalny, podnosząc rękę na jej opiekunów zwrócił się przeciwko niej. Ratuje go przed pościgiem, ale nie chce więcej widzieć i oczywiście zrywa zaręczyny.

- Kmicica nie daje za wygraną, panna bardzo mu się podoba, postanawia wziąć ją siłą, starym szlacheckim zwyczajem zmusić do małżeństwa. Porywa wiec Oleńkę i przetrzymuje w chacie. Zostaje otoczony przez oddział Wołodyjowskiego, grozi jednak, ze się wysadzi razem z panną, jeśli nie odstąpią. Wołodyjowski proponuje mu uczciwy pojedynek i ciężko rani Kmicica. Jednak daruje mu życie, widząc, ze Oleńka mimo wszystko go kocha.

- Wołodyjowski, chcąc pomóc Kmicicowi i Oleńce, ukazuje mu możliwość odkupienia win i zaciągnięcia się do wojsk królewskich. Kmicica przyjmuje propozycję.

- wiosna 1655 roku następuje pierwsze uderzenie Szwedów na Polskę, oddziały pod dowództwem Wittenberga wkraczają do kraju w ogromnej sile. W tym czasie Polska jest osłabiona zmaganiami na wschodzie z wojskiem rosyjskim. Sienkiewicz podkreśla role Hieronima Radziejowskiego, który w odwecie za zesłanie go na banicję (zarzut spiskowania przelewko głowie państwa), zwrócił się przeciwko własnemu narodowi. Kierowany zemsta wspiera króla szwedzkiego w walce przeciwko Polakom.

- pod Ujściem dochodzi do kapitulacji, cześć szlachty uważa, ze nie ma możliwości pokonania takiej potęgi i należy uznać zwierzchność króla szwedzkiego. Kapitulacja pod ujściem jest oficjalnym oddaniem władzy nad Wielkopolską szwedzkiemu monarsze. Jednak reszta kraju pragnie walczyć, król polski, Jan Kazimierz, zmierza do Krakowa.

- Kmicica, którego przyjęto w poczet żołnierzy króla pragnie przysłużyć się ojczyźnie, przysięga wiec wierność Radziwiłłowi w przekonaniu, ze tak tylko zdoła ocalić koronę. Kiedy okazuje się, ze książę ma własne plany objęcia korony na Litwie, jest już za późno, jego przyjaciele: Zagłoba, bracia Jan i Stanisław Skrzetuscy, Michał Wołodyjowski wymawiają mu posłuszeństwo. Kmicica nie może tego zrobić, ponieważ przysięgał wierność. Ponadto tłumaczenie, jakie daje mu Radziwiłł, wydaje mu się wiarygodne. Wszyscy, którzy sprzeciwili się księciu zostają aresztowani. Kmicic prosi o łaskę dla swoich przyjaciół. Radziwiłł obiecuje mu, ze nie zostaną rozstrzelani, tylko uwięzieni.

- rycerze, wbrew zapewnieniom księcia zostają skazani na śmierć, jednak w drodze sprytny pan Zagłoba swoim rozumowaniem ogłupia Rocha Kowalskiego, udaje mu się zbiec i sprowadzić posiłki.

- Kmicica zmusza Oleńkę i Tomasza Billewicza, żeby wyjechali do Kiejdan, jego zamiary krzyżuje Wołodyjowski, który tym razem każe go rozstrzelać, uznając za zdrajcę. Jednak nim wykona egzekucję, odnaleziono przy Kmicica listy, w których znajdowało się zapewnienie księcia, że jego towarzysze zostaną ocaleni. Teraz Kmicica dowiaduje się, ze mimo zapewnień, Radziwiłł zamierzał ich zgładzić. Wołodyjowski w tej sytuacji daruje mu życie, ale tylko do następnego spotkania. Rozstają się w gniewie.

- Kmicic wraca Bogusława Radziwiłła i ostatecznie przekonuje się o jego zdradzie i niecnych zamiarach przejęcia korony. Próbuje nawet porwać księcia, ale mu się to nie udaje. Po nieudanej próbie , ciężko ranny ukrywa się w leśnej chacie.

- tu następuje przełom, podkreślony zmiana nazwiska, od tej pory już jako Babinicz postanawia walczyć przeciwko Radziwiłłom i Szwedom w obron8e Króla Jana Kazimierza.

- wysyła listy do Wołodyjowskiego, ostrzegając przed zamiarami Radziwiłła.

- z podsłuchanej rozmowy między dowódcą szwedzkiego wojska Wrzeszczowiczem i baronem Lisolą wnioskuje o planowanym ataku na klasztor jasnogórski, spieszy więc, ostrzec ojców paulinów. Udaje mu się dotrzeć do księdza koreckiego i przekona go o konieczności przygotowania obrony.

- i istotna scena obrony jasnej Góry. 8 listopada rozpoczyna się szwedzkie oblężenie, Wrzeszeczowiczowi nie udaje się przekonać zakonników, żeby otwarli mu bramy klasztoru.

- dziesięć dni później dociera wsparcie w postaci wojsk Millera, ale obrona utrzymuje się na pozycjach. -

- Babinicz cały czas dowodzi działaniami i sam nie żałuje sił i wykazuje ogromną odwagę w stawianiu oporu najeźdźcy. Zdobywa sobie tym duże uznanie w oczach księdza Kordeckiego,

- Szwedzi ściągają dzieł burzące, by zniszczyć mury klasztoru i wreszcie go zdobyć, choćby kosztem całkowitej ruiny.

- Kmicic decyduje się pod osłoną nocy przedrzeć do obozu wroga i wysadzić kolubrynę. Udaje mu się zniszczyć działo, ale zostaje pojmały i torturowany przez dawnego wroga i zdrajcę Kuklinowskiego. Ostatecznie jednak, choć ciężko ranny (przypalanie boku) dzięki pomocy dzielnych braci Kiemliczów ("Ociec, prać?") udaje mu się ujść z życiem.

- Szwedzi muszą w końcu uznać porażkę, 25 grudnia ich oddziały po ostatnim nieudanym szturmie odstępują od oblężenia. Ponieważ Kmicica nie wrócił, przeor jest przekonany, ze został zabity, toteż ujawnia jego prawdziwe nazwisko.

- Kmicica dociera do króla, który waha się czy powinien wrócić do kraju. Opowieść Babinicza budzi jego nieufność, jednak postanawia ruszyć do Krakowa. W czasie bitwy ze Szwedami, którzy chcą pojmać polskiego króla, Kmicica zostaje ciężko ranny, wtedy przekonany iż już nie wydobrzeje sam wyjaławia prawdziwe nazwisko.

- Janusz Radziwiłł umiera 31 grudnia w Tykocinie

- . Kmicic otrzymuje od króla buławę i dowództwo na d wojskami tatarskimi, które Rzeczypospolita otrzymała jako wsparcie od chana. Jest to trudne zadania, ponieważ utrzymanie dyscypliny w obcym wojsku, jest niełatwe, Tatarzy walczą na obcej ziemi i sami są zainteresowani raczej łupami niż zwycięstwem.

- Oleńka zostaje uwięziona w Taurogach, przetrzymuje ja tam Bogusław Radziwiłł, panna bardzo mu się podoba, jest przekonany, ze zdołają uwieść, jeśli będzie przebywać na jego dworze.

- Kmicic zdołał ocalić swego dawnego druha przed straszną śmiercią na palu, na jaką skazuje go Sakowicz. -

- tymczasem armia szwedzka dociera już do klina Wisły i Sanu.

- dochodzi do bitwy pod Warką, następnie zdobyta zostaje Warszawa i Prostki. Dziłania wojskowe pod dowództwem Czarnieckiego odcinają wojskom szwedzkim przedarcie się do obozu króla Karola Gustawa.

- Oleńka cały czas przebywa wbrew swej woli w Taurogach, książę bezskutecznie próbuje zdobyć jej względy. Oleńka zmuszona wyrzec się Kmicica, zawiedziona postanawia wstąpić do klasztoru.

- Kmicic żywi do Bogusława Radziwiłła osobista urazę, walczy zacięcie z jego wojskami i nawet z nim samym, jednak musi mu darować życie, obawiając się, że w przeciwnym razie ucierpi przetrzymywana przez niego Oleńka.

- Oleńka obawiając się dalszych zakusów Bogusława, który próbuje nawet zmusić ją do ślubu, wraz z Tomaszem Billewiczem organizują ucieczkę i udają się do Wołmionowicz .

- Kmicic ma szansę ostatecznie uzyskać przebaczenie szlachty laudańskiej. Na Wołomowicze najeżdża Sakowicz, Kmicic jednak zdołał uprzedzić jego plany i ratuje wieś. Niestety, nie może spotkać się z ukochaną, ponieważ wzywają go sprawy wojskowe, otrzymuje rozkaz ruszenia do walki z Rakoczym na południu Polski.

- ciężko ranny Kmicic kuruje się w Lubiczu, Oleńka, choć kocha go skrycie nie może oddać ręki zdrajcy, postanawia więc wstąpić do klasztoru. Spotyka się z Kmicicem, wybacza mu ponieważ istnieje podejrzenia, że leży już na łożu śmierci, jednak nie zamierza wiązać z nim przyszłości.

- następuje oficjalna rehabilitacja dobrego imienia Kmicica podczas uroczystej mszy w Upicie. W czasie kazania ksiądz otwiera list zapieczętowany królewską pieczęcią, przywieziony prze Wołodyjowskiego. Następuje odczytanie zasług Kmicica - Babinicza, wśród których najważniejsze to obrona Częstochowy i króla, także oddana służba w królewskich oddziałach. Kmicic w oczach szlachty laudańskeiej zostaje oczyszczony, także Oleńka przebacza mu wszystko i sama prosi o przebaczenie, za to, ze tak go potraktowała, nie wiedząc nic o jego zasługach. ("Ran twoich niegodnam calowac").

Historia w powieści

Sienkiewicz pisanie swoich powieści poprzedzał studiami dotyczącymi danych wydarzeń historycznych, obyczajów, obyczajów nawet języka. Korzystał przy tym z dokumentów epoki, część z nich (przemówienie Zamoyskiego skierowanie do paulinów jasnogórskich, czy listy Janusza Radziwiłła do brata Bogusława) została przytoczona dosłownie.

Autor starał się w "Potopie" jak najwierniej oddawać wydarzenia historyczne, co jest o tyle trudne, ze powieść rządzi się własnymi prawami, a nawet historyczne rodła różnią się znacznie w ocenie niektórych wydarzeń. Wiadomo na przykład, ze obrona Częstochowy została wyolbrzymiona, a jej znaczenia jest niemal symboliczne.

Postać Andrzeja Kmicica miała swój autentyczny pierwowzór, jednak Sienkiewicz opierał się na nim bardzo luźno. z "Pamiętników " Chryzostoma Paska zaczerpnął inspiracje, odnajdując tam postać pułkownika Samuela Kmicica, "żołnierza dobrego", który służył w litewskich oddziałach Sapiehy. Jednak punktów zbieżnych w historii Samuela i Andrzeja Kmiciców właściwie nie ma.

Obraz społeczeństwa polskiego wieku XVII

1. Magnateria:

magnaci ukazani w powieści to np. Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski czy Opaliński. Ta najwyższa warstwa szlachecka został przedstawiona w bardzo negatywnym świetle. Mają oni własne ambicje, które są dal niech ważniejsze niż dobro kraju. Kierują się prywatnym interesem i zemstą. Wolą podporządkować Polskę Szwedom, niż rezygnować z własnych wygód, majątków czy ambicji, jest tez druga grupa magnatów, patriotów gotowych poświecić dobro własne dla ratowania ojczyzny, należą do nich: Sapieha, Lubomirski, Zamoyski

2. średniozamożna szlachta:

został przedstawiona jako bierna, niezdolna do walki, zainteresowana raczej własnymi zbiorami niż walka z wrogiem. Łatwo poddaje się panowaniu najeźdźcy, woli płacić podatki niż walczyć. Daje się skusić obietnicom szwedzkiego króla ("Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można" - jak mówi Billewicz).

Wśród szlachty wiele jest warcholstwa i samowoli. Przykładem tego jest kompania Kmicica, złożona z przestępców.

Ale i ta warstwa ma swoje drugie oblicze, są wśród nich jednostki szlachetne i oddane sprawie narodowej, tacy są właśnie główni bohaterowie: Andrzej Kmicic, Onufry Zagłoba, Michał Wołodyjowski. I in.

3. Ludność wsi i miast.

Szlachta jest tu głównym obiektem zainteresowań pisarza, ludność chłopska i mieszczaństwo pojawiają się sporadycznie i anonimowo.

Andrzej Kmicic vel Babinicz, czyli główny bohater powieści

Kreacja głównego bohatera udała się Sienkiewiczowi bardziej niż w innych powieściach, Kmicic jest żywym bohaterem, na charakter, oczywiście jak wszyscy bohaterowie tego rodzaju powieści jest nieco idealizowany i heroizowany, ale posiada tez wady. Jest postacią dynamiczną która, która ewoluuje w trakcie akcji.