"Autorka lirycznych miniatur, ulubienica elit

literackich dwudziestolecia i obiekt męskich

westchnień, przez całe życie skrywała pod

"pancernym" gorsetem garb i skrzywienie

kręgosłupa"

Maria Pawlikowska Jasnorzewska

I. Zarys biografii

1. Urodziła się 24 listopada 1891 roku w Krakowie; a odeszła z powodu zachorowania na raka, mając zaledwie 54 lata w 1945 roku. Mogła jeszcze tak wiele napisać, zdziałać, ale tak jakoś się dzieje, że bardzo wartościowi ludzie odchodzą zawsze za wcześnie. Pochowano ją w Manchester (Anglia).

2. Wywodziła się z rodziny o ogromnych tradycjach artystycznych. Jej ojcem był Wojciech Kossak, a dziadkiem Juliusz - wielki malarz scen wojennych; siostrą Magdalena Samozwaniec, znana literatka. Miała więc bardzo "wymagającą" rodzinę; żeby jej dorównać musiała się naprawdę postarać.

  1. Nie ukończyła żadnej szkoły wyższej krótko tylko chodziła przez pewien czas na wykłady do Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. Pozostało jej z tego czasu zamiłowanie do ujmowania świata kategoriami malarskimi. Jej późniejsze wiersze są przesycone barwami i odcieniami dynamizującymi przedstawiany pejzaż. Mimo braków w wykształceniu, potrafiła pisać kunsztowne utwory i zadziwiać delikatnością rysunku ludzkich uczuć.
  1. Utrzymywała ścisłe relacje z różnymi kręgami poetyckimi, takimi jak: skamandryci, familia Morstinów i Pawlikowskich, Witkacy - niezwykły twórca z pogranicza sztuk, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Jarosław Iwaszkiewicz, krakowscy formiści. Nie zamykała się w żadnym kręgu, choćby nawet najbardziej wartościowych. Cały czas otwarta na otaczający świat, była bliska wielu ludziom. Nie blokowała dostępu do swojej twórczości żadnymi wyszukanymi słowami. Prostota podbiła serca licznych czytelników. Jej twórczość charakteryzuje się dwoma zasadniczymi rysami: podkreślaniem roli kobiety, jej emancypacją oraz nowatorskim podejściem do sprawy ludzkich uczuć.
  1. Bardzo lubiła zmieniać miejsce pobytu, odwiedziła między innymi Francję, Włochy, Turcję, Afrykę płn., Grecję. Ten czas, spędzony poza ojczyzną zaowocował szerszym spojrzeniem na świat i zainteresowaniem innymi kulturami i obyczajami. Wyszła poza ciasne spojrzenie tylko z perspektywy własnego kraju. Kolejne wędrówki dawały jej nowe pomysły na coraz ciekawsze utwory.
  1. Mało znane fakty
  • dom Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej był utrzymany w "styl murzyńskim", określano ją mianem : "Lilczur, Lilek, Lilith"- to przyjaciele, natomiast mamę nazywała ją "Mamidłem", a z kolei babcię - "Babelą"; te nazwy dobrze pokazują charakterystyczne dla tej pisarki dążenie do oryginalności, własnego wyrazu i niezależności;
  • fascynowała się oboma odmianami magii, wydawała nawet ostatnie grosze na zamawianie ich aż z Paryża, to była jej jeszcze jedna pasja.

II. Spuścizna literacka

1. Dzieła uszeregowane pod względem daty powstania:

a) "Niebieskie migdały" (1922),

b) "Różowa magia" (1924),

c) "Pocałunki" (1926),

d) "Dansing" (1927),

e) "Wachlarz" (1927),

f) "Cisza leśna" (1928),

g) "Paryż"(1929),

h) "Profit białej damy" (1930),

i) "Surowy jedwab" (1932),

j) "Śpiąca załoga" (1933),

k) "Balet powojów" (1935),

l) "Krystalizacje" (1937),

m) "Szkicownik poetycki" (1939),

n) "Kochanek Sybilli Thompson"(wyst. 1926),

o) "Mrówki" (wyst. 1936),

p) "Baba -Dziwo" (wyst.1938).

  1. Rodzaje pisywanych utworów - gatunki literackie:

a. miniatura zakończona niespodziewaną pointą, na przykład "Szkicownik poetycki", utwór traktujący o wrażeniach z podróży, zapisanych w formie luźnych skojarzeń i przepływu emocji, kodowanych językiem konkretnym a jednak bardzo ulotnym;

b. fraszki, zapisała się jako kontynuatorka takich autorów, jak Kochanowski, czy też Rej i wcale nie była to karta nic nieznacząca;

c. epigram, zawierała impulsy myślowe jak napisy na murze własnej wyobraźni;

d. dramat, podkreślała psychologię postaci, a że była bardzo wnikliwą obserwatorką, to charakterystyka umysłowa bohaterów była również niezwykle dokładna;

e. satyry, potrafiła też "zakłuć" językowymi grami, pokazując problematyczne kwestie.

3. Na scenie twórczej - pozycja poetki w literaturze polskiej i obcej

a. zapoczątkowała kobiecą poezję miłosną w Polsce, jej erotyki zachwycają prostotą nazywania, ale jakże trafną w stosunku do tak delikatnych spraw, jakimi są uczucia ludzkie, zaprezentowała nowy portret kobiety, która jest świadoma swojej równej pozycji w relacji do mężczyzny; kobieta Pawlikowskiej to istota całkowicie niezależna i ponosząca odpowiedzialność za każdy swój czyn, samodzielna również pod względem materialnymi dzięki temu mogąca spełniać swoje marzenia. Nie ma kompleksów ani poczucia niższości, a wręcz przeciwnie, zna swoje silne miejsce w hierarchii społecznej;

b. przychylnie odbierana zarówno przez krytyków literackich oraz kolegów po piórze, co nie zdarza się tak często, bo albo jedni chwalą a drudzy krytykują, albo na odwrót. Była wyzwolona również jeśli chodzi o kwestie uczuciowe i erotyczne. Potrafiła mówić o drażliwych dla innych pisarzy. Wkraczała na teren delikatnych uczuć człowieczych bez żadnych uprzedzeń i zahamowań.

4. Wyróżnienia, nagrody, szczególne miana:

  1. Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury - 1935 rok,
  1. nagroda literacka miasta Krakowa - 1937 roku,
  1. nazywana polską Safoną.

Nie są to liczne nagrody, ale przecież nie po ich ilości rozpoznajemy wielkiego twórcę, którym z pewnością była Maria Pawlikowska-Jasnorzewska. Nie zabiegała o uznanie, ale jednak ją nim obdarzono. Miała wielu fanów, a krytyków bardzo niewielu. Być może było to spowodowane apolitycznością jej liryków. Nie dotykały żadnych bieżących problemów, były po prostu zachwytem życiem. Pokazywała każdorazowo jak się nim cieszyć i nie angażować w to swoich poglądów. Jej poezja dawała moment odetchnięcia, zapomnienia o kłopotach codziennych i sprawach niecierpiących zwłoki. One na moment stawały się nieważne, chociaż na ową chwilę czytania.

III. Utwory poetki okresu międzywojnia

  • do 1923 roku liryki pełne optymizmu i wesołych akcentów, czasem nawet parodystycznych, nie ma mowy o smutnych rzeczach, świat jest postrzegany w jasnych barwach, wszystko to jest przekazywane w kunsztownych króciutkich utworach:
    • nie rozpisywała się nigdy a i tak potrafiła zawrzeć wszystko, co najważniejsze w tych kilku subtelnych wersach; to czas tomików: "Niebieskie migdały", "Różowa magia", "Pocałunki", "Dansing i wachlarz" - dominują w nich elementy radosnego witalizmu, pochwała życia, nacisk na stronę zmysłową życia;
    • najczęstsze tematy, które w tym czasie podejmuje Pawlikowska, to: sfera kolorów, miłość i muzyka, opisuje poetka świat w sposób nieco żartobliwy, dołączając do tego kokieterię i delikatny uśmiech niemalże dziewczęcy;
    • sięga też wówczas do filozofii, czerpiąc z Nietzschego, Schopenhauera i Bergsona;
    • wszystkie utwory "Pocałunków" mają tylko po cztery wersy, co jest nawiązaniem do japońskich wierszyków, zawierających istotne refleksje na temat życia, ale nie tylko japońska to jest tradycja, bo widzimy tego typu utwory również u Persów, a także Francuzów z okresu międzywojnia( Apollinaire'a i Cocteau) oraz u Iwaszkiewicza;
    • te wszystkie odnośniki świadczą o szerokiej wiedzy poetki i jej obyciu w literaturze nie tylko polskiej, ale przede wszystkim jednak światowej;
  • po powyższym roku w centrum zaczynają występować tematy przemijania, starzenia się i śmierci, przychodzi czas na chwilami gorzką refleksję nad mijaniem wszystkiego:
    • faza druga jej twórczości to przede wszystkim metafizyczne niepokoje, pesymizm i irracjonalizm;
    • główny temat: natura;
    • zainteresowanie niematerialnymi sferami świata: spirytyzmem, wróżbiarstwem, okultyzmem i magią;
    • fascynacja buddyjskimi wątkami reinkarnacji, czyli teorii o nieustannym odradzaniu się pierwiastka duchowego w następujących po sobie okresach ewolucji;
    • przenikanie się świata materialnego ze światem ducha, ludzkiego ze zwierzęcym, aż do połączenia się rzeczywistości ludzi i sfery przyrody;
    • uosobiona natura występuje na tle religijnej sztuki hinduskiej, w której wszystkie organizmy żywe występują na równych prawach;
    • relacja poetki i przyrody nie jest łatwe do sprecyzowania, ponieważ z jednej strony ulega ona fascynacji jej mechanizmami i żywotnością, a z drugiej strony ukazuje jej brzydotę i brutalność w obejściu chociażby z człowiekiem ("Kwiaty mięsożerne");
    • filozofowie tego okresu: Rousseau i Maeterlinck;
    • forma utworów przybiera kształt szkicu poetyckiego, bardzo bliskiego prozie poetyckiej, schematy wersyfikacyjne są łamane, liryki są zdecydowanie dłuższe i zawierają też elementy retoryczne;
  • następny etap: początek - 1939:
    • główny temat: historia;
    • ogromny ładunek ekspresji, trochę za duży, nieco spłycający sens utworów;
  • pierwsza polska poetka pisząca erotyki, weszła na teren dotychczas zarezerwowany dla mężczyzn i spisała się znakomicie, w niczym im nie ustępując, a nawet można powiedzieć, że ich prześcignęła, ponieważ dotarła do najintymniejszych obszarów ludzkiej istoty;
  • utwory przepełnione dużą liczbą obrazów, pięknie odwzorowujących otaczającą rzeczywistość, plastycznie pokazujące wszystko wokół, na podstawie niektórych je utworów można by narysować obraz;
  • ceniła codzienność i wprowadzała ją do swoich utworów i nadawała jej większą wartość, niż miała do tego czasu, podnosiła ją do godności głównego tematu swoich utworów;
  • poetka odtwarza świat ze szczegółów, dla innych nic nieznaczących drobiazgów, bawi się nimi, a jednocześnie czyni fundamentem swoich opisów i przemyśleń.

Marię Pawlikowską-Jasnorzewską można nazwać i tak w istocie jest tytułowana: prawdziwą damą polskiej liryki. Nie ustępowała w niczym swoim kolegom po piórze, a wręcz przyciągała uwagę swoim wszechstronnym wykształceniem i licznymi talentami. Jej poezja jest przykładem udanego ataku na Parnas, który w owym czasie przeprowadzało znacznie więcej kobiet, ale nie każdej z nich tak się powiodło, jak Pawlikowskiej. Ona na trwałe zapisała się w dziejach polskiej poezji. Nie pozwoliła się zamknąć na marginesie, ale dała pokaz zwycięskiej walki o miejsce w kręgu cenionych pisarzy.