Henryka Sienkiewicz przyszedł na świat dnia 5 maja 1846 roku w Woli Okrzejskiej. Pochodził ze zdeklasowanego rodu szlacheckiego. W wyniku perturbacji finansowych rodzina Sienkiewiczów przeprowadziła się w roku 1855 roku. Swą edukację mały Henryk rozpoczął w Gimnazjum Realnym. Ukończywszy naukę w nim na siódmej klasie (1865) zdecydował się przerwać naukę, co było równoznaczne z rezygnacją z podchodzeni do egzaminu dojrzałości, i objął posadę prywatnego nauczyciela u państwa Wejherów zamieszkałych w Poświętnem niedaleko Płońska. Został tu do połowy 1866 roku. W tym okresie zajmował się pisaniem, czego pokłosiem była powieś "Ofiara". Jesienią tegoż roku podszedł do egzaminu dojrzałości i uzyskawszy pozytywny wynik rozpoczął studia prawnicze na pierwszym roku Szkoły Głównej Warszawskiej. Na początku następnego roku był już studentem fakultetu filologicznego. Do grona jego bądź przyjaciół, bądź znajomych, zaliczali się, m. in.: Aleksander Głowacki (Bolesław Prus), Aleksander Świętochowski oraz Władysław Bełza. Rok 1869 przyniósł Szkole Głównej przyniósł zmianę statusu. Stała się ona teraz rosyjskim Uniwersytetem Cesarskim. W trakcie swej bytności na tej uczelni Sienkiewicz został współpracownikiem Przeglądu Tygodniowego. W roku 1871 opuszcza mury Uniwersytetu Carskiego bez uzyskania stopnia naukowego.

W latach 1872 -1887 współpracował on z Gazeta Polską, gdzie udzielał się jako redaktor oraz felietonista. W 1872 roku na półkach księgarskich ukazały się wydane w dwóch tomach Humoreski z teki Worszyły. W roku 1874 zakupił Sienkiewicz - pieniądze pożyczył - wraz z kilkoma wspólnikami czasopismo Niwa. W skład redakcji owego periodyku wchodzili oprócz niego Julian Ochorowicz i Mścisław Godlewski. Dzięki temu, że pisał między innymi i recenzje teatralne, to miał możliwość zaznajomi się ze światem dramaturgów i aktorów. Mógł się poszczycić znajomościami z takimi osobistościami, jak Stanisław Witkiewicz (ojciec Witkacego), Józef Chełmoński i Adam Chmielowski (późniejszy Brat Albert). W roku 1876 wyjechał do Stanów Zjednoczonych, skąd słał korespondencję do Gazety Polskiej, która dzięki nadsyłanym przezeń felietonom (Listy z podróży do Ameryki) przedłużyła swoją egzystencję. Sienkiewicz pozostał w Ameryce do 1878 roku. Miał tam możność poznać wielu Polaków, choćby Helenę Modrzejewską, a to, co usłyszał od nich i co sam zaznał, spożytkował na stronicach pisanych tam nowel i opowiadań, np. Szkice węglem (1880). Wróciwszy do Starego Świata nie od razu trafił do Polski, ale jeszcze blisko rok mieszkał w Paryżu. Tu napisał: Janko Muzykant (1880), Przez stepy i Orso (1880). W ciągu najbliższych lat powstały inne jego utwory nowelistyczne: Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela (1880), Jamioł (1882), Latarnik (1882), Sachem (1889) i Wspomnienie z Maripozy (1889). W swych krótkich utworach pisanych proza zajmował się przede wszystkim bliska pozytywistom problematyka społeczną i obyczajową, np. Hania (1880), Za chlebem (1880).

W 1881 roku składa Sienkiewicz przysięgę małżeńską Marii Szetkiewicz. Z tego związku na świat przychodzi dwoje dzieci: Henryk Józef oraz Jadwiga, które po śmierci swej matki w 1885 zostały oddane na wychowanie do dziadków. W latach 1882 - 1887 był autor Szkiców węglem reporterem czasopisma Słowo. To właśnie w nim dnia 2 maja 1883 roku publiczność miała szansę zapoznać się z pierwszą częścią powieści historycznej zatytułowanej "Ogniem i mieczem" (1884). Stała się ona początkiem cyklu, który został ochrzczony mianem Trylogii. W jego skład wchodziły jeszcze dwie powieści: Potop (1886) i Pan Wołodyjowski (1888). Przedstawiały one historycznym tle siedemnastowiecznej Rzeczpospolitej, nękanej wojnami z Kozakami, Szwedami oraz Turkami, dzieje fikcyjnych postaci. Taką konstrukcję świata przedstawionego powieści podejrzał Sienkiewicz u Waltera Scotta, natomiast awanturnicze wątki to przede wszystkim efekt rozczytania się naszego przyszłego noblisty w utworach Aleksandra Dumasa. Niebagatelną rolę w tworzeniu tego cyklu odegrały również rożnego rodzaju pisma autorów staropolskich, stąd tyle tu szczegółów obyczajowych i niezwykle realistyczny opis ówczesnego świata szlacheckiego. Trylogia pisana była w pewnym celu, mianowicie miała krzepić serca Polaków pod zaborami.

Publiczność była zachwycona, natomiast krytycy trochę mniej. Zarzucano Sienkiewiczowi propagowanie szlachetczyzny w jej najgorszym wydaniu oraz płytkość ideową i filozoficzną.

W 1886 autor Potopu wyjechał w podroż, która go wiodła przez Konstantynopol, Ateny, Włochy aż do Hiszpanii. Stąd wyruszył na wyprawę do Zanzibaru w Afryce. Wrażenia z tego wojażu zawarł w Listach z Afryki. W Polsce przemieszkiwał, zależnie od humoru i fantazji, na zmianę we Warszawie, Krakowie oraz Zakopanym.

Podczas swego życia Henryk Sienkiewicz bardzo często angażował się w różnego rodzaju przedsięwzięcia natury społecznej, a także był sygnatariuszem wielu pism do władz, które poruszały jakiś wazki problem społeczny. Sławny stał się jego protest na wieść o tym, w jaki sposób są traktowane polskie dzieci we Wrześni (1901) za to, że chciały używać języka ojczystego na lekcjach w szkole. W roku 1903 wygłosił wiele odczytów, podczas których zbierano datki na powodzian. W roku 1905 ogłosił wiele pisma, w których postulował przyznanie Królestwu Polskiemu szerokiej autonomii. W 1906 natomiast wiele periodykach ukazujących się w Europie Zachodniej umieściło na swych szpaltach jego adres do cesarza niemieckiego Wilhelma II, w którym stanowczo sprzeciwiał się poczynaniom hakaty. Był Sienkiewicz stronnikiem Narodowej Demokracji.

W latach 1889 - 1890 na łamach periodyku Słowo drukowana była jego współczesna powieść zatytułowana Bez dogmatu. Podejmowała ona tematykę dekadentyzmu. Publiczność polska nie odniosła się do niej zbyt ciepło, natomiast spory sukces zanotowała w Rosji oraz Niemczech. W 1893 poślubił swoją drugą żonę Marię Romanowską. Była ona od niego o trzydzieści lat młodsza. Małżeństwo przetrwało dwa tygodnie, gdyż po tym czasie świeżo poślubiona małżonka autora Trylogii uciekła do swych rodziców, a całe "przedsięwzięcie" skończyło się rozwodem. Nie był to zbyt szczęśliwy okres dla Sienkiewicza, gdyż jego kolejna powieść współczesna, mianowicie Rodzina Połanieckich (1895), także okazała się niepowodzeniem. To była główna przyczyna tego, że wrócił on do tworzenia powieści historycznej.

W roku 1886 na półki księgarskie trafia kolejny wielki freski historyczny Sienkiewicza zatytułowany "Quo vadis?". Akcja powieści rozgrywała się w starożytnym Rzymie, a jego zbiorowym bohaterem byli pierwsi chrześcijanie prześladowanie przez cezara Nerona. Dzieło to zyskało międzynarodową sławę (tłumaczenie na czterdzieści języków) walnie przyczyniając się do przyznania jego autorowi literackiej Nagrody Nobla.

Następną jego powieścią historyczną byli "Krzyżacy" (1900). Akcja powieści przenosi nas do piętnastowiecznej Rzeczpospolitej, która niedawno połączyła się z Litwą unią. Ukazywała ona zmagania obydwu narodów z agresywna polityką Zakonu Przenajświętszej Maryi Panny. Podobnie jak w Trylogii na prawdziwe tło historyczne zostały rzutowane w tej powieści dzieje fikcyjnych postaci. Przy jej tworzeniu Sienkiewicz korzystał z polskich kronik średniowiecznych, m. in. Jana Długosza i Janka z Czarnkowa.

W roku 1899 powstało w Warszawie towarzystwo, które postawiło sobie za cel organizację jubileuszu pracy twórczej autora Trylogii. Jednym ze składników tych obchodów było ofiarowanie Sienkiewiczowi niewielkiego majątku w Oblęgorku niedaleko Kielc w 1900 roku, który został zakupiony dzięki składkom złożonym przez ludność polską zamieszkującą trzy zabory. Inną forma uczczenia pisarza było uhonorowanie go w tymże roku tytułem doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W tym czasie Sienkiewicz rzucił inicjatywę budowy pomnika Adama Mickiewicza w Krakowie, a także był jednym z organizatorów Kasy im. Mianowskiego. Szefował również Warszawskiej Kasie Przezorności dla Literatów i Dziennikarzy (1899-1900). W 1904 roku pisarz ożenił się po raz trzeci. Wybranką jego serca była Maria Babska. Został z nią do końca życia.

Tworzył cały czas, ale jego kolejne powieści nie były już tak udane jak poprzednie i nie odnosiły takich sukcesów. Były to Na polu chwały (1906), która przenosiła czytelników do czasów Jana III Sobieskiego, Wiry (1909) oraz nieukończone Legiony (1913, wydanie 1918), które obrazowały epokę wojen napoleońskich.

Ostatnim jego wielkim triumfem prozatorskim była jego powieść przeznaczona dla dzieci i młodzieży "W pustyni i puszczy", która trafiła na półki księgarskie w 1911 roku. Opowiadała ona o przygodach dwójki dzieci, Stasia Tarkowskiego i Nel Rawlison, którzy wraz z dwojgiem swych czarnoskórych przewodników i przyjaciół, Kalego i Mei, podróżowali przez pustkowia Afryki. Książka ta po dziś dzień jest uznawana za klasyczna pozycję polskiej literatury przeznaczonej dla najmłodszych czytelników. Krytycy zwracali uwagę na jej walory edukacyjne oraz poznawcze - znakomite opisy przyrody owego dzikiego kontynentu.

W czasie pierwszej wojny światowej Sienkiewicz mieszkał w Vevey w Szwajcarii. Współtworzył tu wspólnie z Antonim Osuchowskim oraz Ignacym Janem Paderewskim Szwajcarski Komitet Generalny Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Dnia 15 listopada 1916 roku w Hotel du Lac Henryk Sienkiewicz ożegnał się z tym życiem.

Na podstawie scenariuszy, których inspiracja były jego książki, powstały następujące filmy: Krwawa dola (1912) W. Palińskiego, Na jasnym brzegu (1921) i Bartek Zwycięzca (1923) E. Puchalskiego. Po drugiej zaś wojnie światowej zrealizowano, m. in.: Krzyżaków (1960) A. Forda, Pan Wołodyjowskiego (1969), Potop (1974), Ogniem i mieczem (1999) J. Hoffmana oraz W pustyni i w puszczy (1973) W. Ślesickiego. Powieść Quo vadis? na ekran przenosili : E. Guazzoni (Włochy, 1912) G. Jacoby (Włochy, 1924), M. LeRoy (USA, 1951) i J. Kawalerowicz (2001). W roku 1912 powstał także film dokumentalny poświęcony życiu Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku. Publiczność miała go szanse zobaczyć dopiero w 1916.